(Hieronder een interview over ideologie en wetenschap, verschenen op de UGent-website, naar aanleiding van mijn podcast ‘Verboden Terrein’.)
Wetenschapsfilosoof Maarten Boudry gaat in de podcast ‘Verboden Terrein’ – een initiatief van de leerstoel Etienne Vermeersch – op zoek naar gevaarlijke ideeën in de wetenschap, die op maatschappelijke weerstand en verzet botsen. Lees hier meer over zijn beweegredenen voor het initiatief.
Wat zijn gevaarlijke ideeën voor jou?
Maarten Boudry: “Wetenschap beschrijft de wereld zoals die is, niet zoals we die wensen. Dat botst en schuurt vaak met ideologieën, religies, vastgeroeste dogma’s. Dat zag je al bij het prille begin van wetenschap, toen Galileo moest optornen tegen het dogmatisme van de Kerk. Zij vonden het heliocentrisme van Galileo ‘gevaarlijk’, omdat het de autoriteit en onfeilbaarheid van de Bijbel in twijfel trok. De macht van de Kerk is sindsdien sterk afgenomen, maar vandaag zijn er andere invloedrijke ideologieën die argwanend naar wetenschap kijken, en die zich verzetten tegen sommige wetenschappelijke bevindingen.”
Waarom zijn controversiële ideeën gevaarlijk?
“Omdat – als ze waar zijn – je ten slotte wel verplicht bent ze te accepteren. Bijvoorbeeld: de Kerk kon uiteindelijk niets beginnen tegen de wetenschap, omdat het heliocentrisme klopte en de bewijzen zich steeds meer opstapelden. Dat is de grote angst voor alle religies en ideologieën: dat wetenschappelijke feiten hun wereldbeeld onderuithalen.”
Heb je het in ‘Verboden terrein’ ook over pseudowetenschap?
“Pseudowetenschap verwijst naar foute of ongefundeerde theorieën die als ‘wetenschappelijk’ worden voorgesteld. Daar ben ik dus niet naar op zoek. Maar soms gaan mensen een pseudowetenschap verzinnen omdat ze de échte wetenschap te gevaarlijk vinden. Dat zie je bijvoorbeeld bij creationisme. Fundamentalisten kunnen de evolutietheorie niet aanvaarden, en ontwikkelen daarom een pseudo-theorie, gebaseerd op de Bijbel.”
Waarom moeten we het hebben over gevaarlijke ideeën?
“Omdat wetenschap vandaag onder druk staat van andere ideologieën en dogma’s, soms zelfs binnen de academische wereld zelf. De eerste aflevering van de podcast ‘Verboden terrein’ gaat over het verzet tegen de biologie van man-vrouwverschillen, bio-aversie. De tegenstand komt ook van binnen de academische wereld, bijvoorbeeld van sommige links georiënteerde menswetenschappers die niet kunnen verkroppen dat er gemiddeld genomen wel degelijk biologische verschillen zijn tussen mannen en vrouwen, ook qua attitudes, persoonlijkheid en cognitieve talenten.
Tijdens de tweede aflevering bespreken we het verzet tegen de biotechnologie en GGO’s (genetisch gemodificeerde organismen), dat vooral voortkomt uit foute opvattingen over de harmonie in de natuur. De derde aflevering gaat dan weer over klimaatontkenning. Daar komt het verzet vooral vanuit een rechtse hoek, in tegenstelling tot bij bio-aversie. Denk maar aan Donald Trump of Thierry Baudet in Nederland. Zij kunnen niet aanvaarden dat wetenschap ons op een inconvenient truth wijst: fossiele brandstoffen warmen ons klimaat gevaarlijk op, en we moeten daar dringend iets aan doen.”
Hoe komt het dat niet enkel leken, maar ook sommige wetenschappers bepaalde ideeën niet kunnen aanvaarden?
“Wetenschappers zijn ook maar mensen. In principe moet elke wetenschapper de bewijzen volgen en de waarheid huldigen, waar die ook toe leidt. Maar sommige wetenschappers hebben ideologische vooroordelen of religieuze dogma’s. Dat is op zich geen ramp, want wetenschap is een sociaal proces waarbij collega’s elkaars blinde vlekken controleren. Het wordt wél problematisch als één ideologie dominant wordt in een hele discipline, omdat die controle dan veel moeilijker wordt. Die tendens zie je met name bij genderstudies of postcolonial studies, maar ook in de sociale psychologie. Daar heeft bijna iedereen een linksprogressieve oriëntatie, en dat leidt tot collectieve blinde vlekken. Zwakke of gammele studies worden door de vingers gezien zolang ze de ‘juiste’ linkse ideologie huldigen, bijvoorbeeld dat alle verschillen tussen mannen en vrouwen sociaal geconstrueerd zijn, of dat elke vorm van maatschappelijke ongelijkheid het gevolg is van discriminatie en uitsluiting.”
“Wetenschap moet haar vermogen behouden om controversieel te zijn, en mag zich nooit laten leiden door deze of gene ideologie.”
Redacteurs van het vakblad Nature Human Behavior mogen sinds een paar maanden artikelen weren die maatschappelijk gevoelig liggen, ook als ze wetenschappelijk goed onderbouwd zijn. Is dat een probleem?
“Dat is een zeer schadelijke en verontrustende zaak, die de noodzaak aantoont van deze podcast. Ik ervaar dat hele editoriaal als een poging om wetenschap in het keurslijf te dwingen van een bepaalde ideologie. Maar dat is nu juist het punt van wetenschap: soms leidt het tot onaangename waarheden.
Als je een probleem wil oplossen, moet je eerst de juiste diagnose stellen. Met dit editoriaal zou je bijvoorbeeld onderzoek naar de verspreiding van HIV of apenpokken bij homomannen kunnen weigeren, omdat het bepaalde groepen zou stigmatiseren. Maar daarmee bewijs je homoseksuele mannen absoluut geen dienst. Integendeel: je sluit de ogen voor een reëel probleem: namelijk dat een virus zich sneller verspreidt in een bepaalde groep. Zo’n studie niet publiceren, betekent dat je informatie achterhoudt die kan helpen een probleem op te lossen.”
Moet alle wetenschappelijk onderzoek gepubliceerd worden?
“Ideologen kunnen elk onderzoek misbruiken. Dat mag absoluut geen grond zijn om iets niét te publiceren. Ironisch genoeg werkt het bijna altijd averechts: een gevoelig onderwerp doodzwijgen is juist het beste cadeau voor ideologen. Denk maar aan de hogere criminaliteit bij bepaalde migrantengroepen. Een ongemakkelijke waarheid. Maar als je het doodzwijgt om extreemrechts niet in de kaart te spelen, creëer je het omgekeerde effect. Want dan kunnen zij zeggen dat ze als enigen het probleem aankaarten. Eerder dan doodzwijgen, moeten we de feiten erkennen maar foute gevolgtrekkingen of analyses weerleggen.
Er zijn natuurlijk altijd uitzonderingen. Ik denk bijvoorbeeld aan onderzoek dat informatie bevat die kan gebruikt worden voor terroristische doeleinden, zoals hoe je een bepaald virus kan opkweken tot een gevaarlijke of meer besmettelijke variant. Dan kan je ervoor opteren om een deel van de informatie af te schermen. Maar dan nog hoef je niet hele onderzoeken te censureren.”
Mogen wetenschappers activistisch zijn? Ben je zelf activistisch?
“Activisme heeft vaak een negatieve bijklank. Toch zie ik mezelf als een activist, bijvoorbeeld voor een rationeel klimaatbeleid. Alleen mag dat activisme je onderzoek niet kleuren. Het is gevaarlijk als je bepaalde zaken niet meer ziet omdat ze tegen je ideologie ingaan. Sommige studies naar de wortels van terroristische aanslagen zijn in de slechte zin van het woord ‘activistisch’: de onderzoekers laten hun bevindingen leiden door hun eigen activisme ten behoeve van minderheidsgroepen. Ze willen dan krampachtig alles toeschrijven aan ‘uitsluiting’ en ‘discriminatie’, terwijl ze compleet blind zijn voor religieuze of ideologische motivaties. Dat is een groot probleem in sociologische en psychologische studies van terrorisme.”
Moeten we onderzoek naar en publicatie van gevaarlijke ideeën stimuleren?
“Dat denk ik wel, juist omwille van alle tegenkrachten. Wetenschappers mijden soms een bepaald onderzoek, omdat ze op voorhand weten welke weerstand het zal opwekken. Dat is bijzonder schadelijk, en een editoriaal als dat van Nature Human Behavior voedt deze zelfcensuur. Wetenschap moet haar vermogen behouden om gevaarlijk te zijn, en mag zich nooit laten leiden door deze of gene ideologie. Daarom wil ik in de podcast ruimte bieden voor gevaarlijke ideeën. Natuurlijk mogen we niet op een gratuite manier contrair zijn: het is niet omdat een theorie op weerstand stuit, dat ze daarom waar is. Soms is een theorie gewoon verwerpelijk én fout. Denk bijvoorbeeld maar aan het hele omvolkingsdiscours van Filip Dewinter.”
Je laatste openingscollege als houder van de leerstoel Vermeersch ging over hoe we de klimaatproblematiek moeten aanpakken. Past dat ook in het thema van je podcast?
“Het was inderdaad een beetje ‘gevaarlijker’ dan mijn vorige openingscolleges. In het allereerste openingscollege heb ik klimaatsceptici bestreden die de diagnose van het probleem ontkennen. Maar wat de remedies en oplossingen betreft, vrees ik dat er wel degelijk ideologische biases in wetenschap zijn geslopen. Het hele klimaatbeleid in Europa is doordrongen van een bepaalde groene ideologie, die zichzelf voortdurend in de voet schiet. Wetenschap zou daar boven moeten staan, maar helaas gaan veel wetenschappers daar een stuk in mee. Soms omdat ze zelf een groene inborst hebben, maar vaak gewoon omdat het nu eenmaal de grondstroom van de samenleving is.”
Reacties welkom bij @mboudry of maarten.boudry@ugent.be.