Wat wordt de volgende grote wereldgebeurtenis? Voorspellen is lastig, vooral als het over de toekomst gaat, zoals een Deens spreekwoord luidt. Maar één ding staat vast: wat er ook gebeurt, binnen de kortste keren zullen grote groepen mensen samenzweringstheorieën omarmen die de officiële versie in twijfel trekken. Het officiële verhaal is slechts een dekmantel voor een veel duisterder opzet, zullen zij beweren. Alles is in scène gezet, mainstream media houden ons voor de gek, machthebbers liegen dat het gedrukt staat.
Waarom duiken samenzweringstheorieën op rond zowat elke grote gebeurtenis? Meest voor de hand liggend is natuurlijk het antwoord dat complotdenkers zelf geven: complotten bestaan écht. Daar zit een kern van waarheid in. Mensen smeden af en toe geheime coalities om een doel te bereiken dat geen daglicht verdraagt. De moord op Julius Caesar, de Oktoberrevolutie in Rusland, het Watergate-schandaal, recent nog de pieperaanval van Israël tegen Hezbollah. Zowat alle staatsgrepen, politieke moorden en revoluties uit de geschiedenis vallen onder de noemer ‘samenzweringen’.
Maar waar bovengenoemde complotten op een zeker moment aan het licht zijn gekomen, en zo de geschiedenisboeken haalden, bevinden complottheorieën zich in het domein van speculatie en vermoedens. Waarbij iets bijzonders opvalt aan deze theorieën: hun zelfbevestigende structuur. Voor een wetenschapsfilosoof zijn samenzweringstheorieën vreemde beesten: het zijn de enige geloofssystemen die een gebrek aan bewijs voor zichzelf voorspellen, en zelfs de aanwezigheid van tegenbewijzen.
Dat zit zo. Als je een complot smeedt tegen iemand, wil je je plannen natuurlijk verborgen houden voor het slachtoffer in kwestie, en meestal ook voor anderen. Zelfs nadat je het snode plan hebt uitgevoerd, is het meestal verstandig om het deksel op de doofpot te houden, om repercussies, wraak of vervolging te vermijden. Dus als je vermoedt dat een groep mensen tegen jou samenzweert, zul je je niet laten afschrikken als de verdachten in alle toonaarden ontkennen, en als je niet onmiddellijk bewijzen vindt van hun kwade opzet. Je vijanden kunnen zelfs valse bewijzen fabriceren tegen je samenzweringstheorie, of bewijs dat in de richting wijst van andere boosdoeners (een ‘valse vlag’) – allemaal om je op het verkeerde been te zetten.
Doelbewust neergeplant
Klinkt logisch. Maar als je deze gedachtegang doortrekt, kan je in een diep konijnenhol belanden. Wie binnen een complottheorie redeneert, kan in principe elke schijnbaar tegenbewijs of gebrek aan bewijs afwimpelen: ‘Natuurlijk, dat is wat ze willen dat we geloven!’ Een complottheorie kan altijd gered worden van weerlegging door de vermeende samenzweerders slimmer en machtiger te maken, of door de kring van samenzweerders te vergroten. Als iemand materieel bewijs vindt dat je theorie lijkt te weerleggen, kun je zeggen dat het daar doelbewust is neergeplant om ons op het verkeerde been te zetten. Als een ooggetuige je verhaal tegenspreekt, kan die persoon zijn omgekocht of gechanteerd.
Door die zelfbevestigende logica is het bijzonder lastig om complottheorieën rechtstreeks aan te vallen. Complotdenkers hebben altijd en overal een antwoord, want hun theorieën zijn een soort ‘intellectuele zwarte gaten’, waarin argeloze mensen worden meegezogen en vast komen te zitten.
Maar hoe weerbarstig ook, complottheorieën hebben ook een zwakke plek. Voor elke gegeven complottheorie is het namelijk altijd mogelijk om andere, tegenstrijdige complottheorieën te bedenken, met andere booswichten en motieven.
Neem de moord op John F. Kennedy. Handelde de schutter Lee Harvey Oswald alleen? Het is niet uitgesloten dat een machtige groep de president uit de weg wilde ruimen. Maar wie dan? Een peiling uit 2013 vroeg aan complotdenkers wie JFK dan écht had vermoord. Na een halve eeuw van speculaties en honderden boeken, films en artikelen die het officiële verhaal betwisten, krijgen we nog steeds een breed scala aan booswichten: de maffia (13 procent), de federale overheid (13 procent), de CIA (7 procent), Cuba en Fidel Castro (5 procent), JFK’s eigen vicepresident Lyndon Johnson (3 procent), de Sovjet-Unie (3 procent), de Ku Klux Klan (3 procent), FBI-directeur J. Edgar Hoover (1 procent).
Om dit arbitraire karakter van complottheorieën te demonstreren, heb ik een volautomatische en interactieve Conspiracy Generator ontworpen voor de Leerstoel Etienne Vermeersch aan de Universiteit Gent. In drie eenvoudige stappen selecteer je de parameters van je complot uit een meerkeuzemenu (officieel verhaal, booswicht en motief), en binnen enkele seconden krijg je een sappige, onthullende, schokkende, maar toch (min of meer) plausibel klinkende complottheorie, netjes op maat gesneden. In plaats van complottheorieën rechtstreeks aan te vallen, proberen we duidelijk te maken hoe gemakkelijk en goedkoop het is om complottheorieën ineen te flansen over elke gebeurtenis, zelfs meerdere en tegenstrijdige theorieën.
Complotrecept
De Samenzweringsgenerator volgt een ‘recept’ om complottheorieën te maken dat ik ontwikkelde in mijn academisch onderzoek. Dit recept voeden we aan ChatGPT, dat vervolgens een samenzwering verzint met de parameters die de gebruiker uitkoos. Het recept heeft vijf stappen.
- Verwerp het officiële verhaal. Dit is slechts een rookscherm, bewust door de ware daders opgetrokken. Als de officiële versie al een samenzwering bevat, zoals bij de aanslagen van 9/11, dan moet je een nieuwe samenzwering van de tweede graad bedenken, waarin het officiële ‘complot’ slechts een façade is. Wie de schuld krijgt in de officiële versie, is per definitie onschuldig.
- Zoek anomalieën. Ga nu met de stofkam door de officiële versie en zoek naar verdachte details of tegenstrijdigheden die ‘niet kloppen’. Vermits geen enkel verhaal ooit helemaal consistent en volledig is, zal je altijd anomalieën vinden. In deze fase stel je gewoon suggestieve vragen (‘just asking questions’) zonder antwoorden te geven.
- Verbind datapunten. In deze stap moet je ‘bewijs’ sprokkelen dat in de richting wijst van je (zelfgekozen) daders en hun snode plannen. Probeer creatief te zijn en smeed onverwachte verbanden tussen de gebeurtenis en de vermeende daders.
- Draai tegenbewijs om. Kan je niet voldoende bewijs vinden voor je samenzwering? Geen zorgen! Spin een verhaal waarbij de afwezigheid van tastbare bewijzen juist toont hoe zorgvuldig deze samenzweerders hun sporen hebben uitgewist. In dezelfde trant: schijnbaar ‘tegenbewijs’ kan door de samenzweerders zijn vervalst om heldhaftige waarheidszoekers zoals jij op het verkeerde been te zetten.
- Put je tegenstanders uit. Critici zullen proberen om je anomalieën te verklaren en je verbanden te weerleggen. Geef niet op. Vroeg of laat zullen ze hun geduld verliezen en gaan ze je negeren. Zodra ze opgeven (of boos worden), confronteer je ze: proberen ze iets te verbergen?
Verdachte vleermuizen
De Conspiracy Generator toont dat je nagenoeg altijd creatieve verbanden kan vinden tussen elk verhaal en elke denkbare boosdoener. Neem een onschuldig klinkend nieuwsverhaal over de geboorte van enkele bedreigde vleermuizen in een Weense dierentuin. Zou de Conspiracy Generator een verhaal kunnen spinnen waarin de Tempeliersorde achter de schermen de touwtjes in handen heeft, en waarin hun motief is om aan weermanipulatie te doen?
Geen probleem! In het complotverhaal dat uit de generator rolt, lezen we dat het toch verdacht is dat vleermuizen „ondersteboven bevallen, waarbij ze een ‘hangmat’ creëren met hun vleugels”. Want is ‘symbolisch ondersteboven hangen’ niet juist één van de initiatieriten van de Tempeliersridders? Oké, maar hoe kunnen vleermuizen nu helpen om het weer te manipuleren? Aldus de generator: „Als zoogdieren die in staat zijn om weersveranderingen waar te nemen, zouden vleermuizen potentieel kunnen worden ingezet als levende barometers.”
De Conspiracy Generator is bewust lichtvoetig (we willen niet dat antisemieten en racisten ermee aan de slag gaan), maar dat kan een pedagogische troef zijn. Als mensen dwaze complottheorieën leren doorprikken, zullen ze misschien beter in staat zijn om ze de ‘serieuze’ te ontkrachten.
Dat wil niet zeggen dat we complottheorieën tout court belachelijk moeten maken. Niemand kan bepalen waar precies de scheidslijn ligt tussen gezond wantrouwen en paranoia. Maar het helpt om in te zien hoe makkelijk het is om complottheorieën te verzinnen rond élke gebeurtenis.
(Gepubliceerd in NRC, 1 nov. 2024