Mijn appetijt om me op één van de turven van Ilja Leonard Pfeijffer te storten, alom geroemd om hun scherpe inzichten en relevantie “voor onze tijd”, is fel geslonken na de lectuur van dit essay in De Morgen. Pfeijffer kan best een groot literator zijn — ik heb geen idee — maar wie dit uit zijn pen kan schudden, snapt echt geen hol van onze wereld. Hoe is het mogelijk om zo belezen en erudiet te zijn, en toch zoveel onzin en denkfouten uit te kramen? Waar te beginnen? Hieronder een puntsgewijze weerlegging, met telkens de citaten van Pfeijffer:
Volgens Pfeijffer leven wij in een systeem met “steeds minder winnaars ten koste van steeds meer verliezers”. Dat begint al goed fout: de wereldwijde armoede is gedurende de afgelopen decennia spectaculair afgenomen, voor het eerst in de wereldgeschiedenis. Dankzij dat verguisde kapitalisme, jawel. (De snelste daling zagen we de afgelopen decennia, tijdens het hoogtij van het nog ‘verguisdere’ neoliberalisme).
Vervolgens schrijft Pfeijffer, zoals zowat elke groene denker sinds de Club van Rome: “Oneindige groei op een beperkte planeet is onhoudbaar”. Alleen als je gelooft dat economische groei steeds meer grondstoffen vergt. Het tegendeel is waar. Dematerialisering, digitalisering, diensteneconomie & decoupling zorgen voor steeds meer groei met steeds minder ‘stuff’ en steeds minder vervuiling.
Zie dit boek van Andrew McAfee:
(Overigens, Thomas Kuhn heeft hier weinig te zoeken. Kuhns theorie gaat over de ontwikkeling van wetenschap, niet over samenlevingsvormen. De economische wetenschap kan dus Kuhniaanse “paradigma’s” hebben, zoals Keynesiaanse of neoklassieke, maar een samenleving niet).
En dan over zijn “syllogisme”: elke logicus weet dat een syllogisme, hoe formeel correct ook, niets waard is als de twee premissen niet kloppen. Hier is perfect geldig syllogisme: Alle pinguïns zijn confituurpotten; Socrates is een pinguïn. Ergo: Socrates is een confituurpot. De twee premissen van Pfeiffer zijn (bijna) even onwaar:
(a) groeiende ongelijkheid is helemaal niét “intrinsiek aan kapitalisme”, want de mondiale ongelijkheid daalde tijdens het kapitalisme sneller dan ooit tevoren (zie de grafieken hierboven, de rapporten van Oxfam zijn onwetenschappelijke propaganda).
(b) ongelijkheid is ook niet per definitie “onacceptabel”, wel armoede en ontbering. Ongelijkheid is enkel onwenselijk als ze onverdiend, onrechtvaardig of oneerlijk tot stand kwam. Zie dit boek (ik schreef er ook uitgebreid over in mijn vooruitgangsboek)
Dit is een regelrechte complotheorie, het linkse equivalent van de rechtse theorie over “omvolking”. Volgens Pfeijffer is het “malicieuze” kapitalisme dus “ingericht” om ons “ongelukkig” te maken. Door welk snood gezelschap? In een vrije markt kopen mensen producten omdat die hun behoeften bevredigen. Elke transactie is in principe een positieve-somspel met twee winnaars en zonder verliezers, het tegendeel van “complot”.
Als mensen alleen maar “ongelukkig” worden van een product, houden ze doorgaans op met het te kopen. Er zijn uitzonderingen, zoals verslavingen en positionele goederen, maar de overgrote meerderheid van consumptie is ingericht op vermeerdering van welvaart en geluk. Als mensen een boek van Ilja Leonard Pfeijffer kopen (een vrije transactie op vrije markt!), dan is dat omdat ze verwachten dat het hun iets oplevert: wijsheid, plezier, geluk, kennis. Als het vorige boek van Pfeijffer hen stierlijk verveelde, zullen ze het nieuwe doorgaans niet kopen (tenzij als signaalobject om op hun salontafel te etaleren). Is dit systeem “ingericht” om zowel Pfeijffer als zijn lezers “ongelukkig” te maken? Onzin. Als dat trouwens het opzet van het snode complot is, dan is dat ferm aan het mislukken:
Maar gek genoeg hebben schrijvers die kankeren op “consumentisme” het nooit over de consumptie van hun eigen literaire werken. “Maar dat is anders, meneer, dat is Grote Verheven Kunst!” Nee, dat is exact hoe kapitalisme werkt. (En immaterieel op de koop toe, als het om een e-boek gaat waar geen boom voor sneuvelde. Eindeloze groei zonder nieuwe grondstoffen!
Overigens: de crisis in de woningbouw komt juist door te weinig marktwerking. We willen niets meer bouwen en protesteren tegen elke nieuwbouw, en zijn dan verbaasd dat er woningnood is en huizen duurder worden.
We gaan verder: het wordt steeds belachelijker. Mensen zijn nog nooit zo rijk geweest als vandaag, zowat overal ter wereld, maar dat ze een hypotheek moeten afsluiten om in een huis te wonen is een vreselijke mensenrechtenschending? En weer die idiote complottheorie. Onze voorouders, die zich ganser dagen te pletter werkten op het land of in een vuile en gevaarlijke fabriek, voor een hongerloontje en zonder pensioenen of betaalde vakantie of ziekteverlof, zouden stikjaloers zijn op onze “dwangarbeid”. Hoe hard kan je je aanstellen?
En als we ons werk nóg aangenamer en beter willen maken, en nog meer vrije tijd willen om bijvoorbeeld romans van Pfeijffer te lezen, dan hebben we meer economische groei nodig (die Pfeijffer juist verguist). Wat wil hij nu eigenlijk?
Goed idee zeg, laten we onze kip met gouden eieren slachten, onszelf collectief verarmen, en dan wellicht nóg harder klagen over “dwangarbeid”. “Als je het eenmaal doorziet, is het simpel”. *eye roll*
Economische krimp als remedie! De econoom Branko Milanovic rekende het uit: in een scenario waarin de taart niet meer groeit maar beter wordt verdeeld, moeten mensen in rijke landen twee derde van hun totale welvaart inleveren. Gooi maar alvast twee derde van je boeken- en je kleerkast weg, Ilja Leonard!
Als robots alles voor ons maken, worden producten zo goedkoop dat koopkracht en dus welvaart fors stijgen. Dat is waar automatisering altijd toe leidt: rijke ondernemers capteren slechts een fractie van de meerwaarde die ze creëren voor de samenleving (cf. onderzoek van William Nordhaus).
Samengevat: we gaan het kapitalisme en de groei afschaffen (die ons 30 keer zo rijk maakten als vroeger), we gaan de taart massaal laten krimpen en de overschotjes herverdelen. Maar we gaan wel iedereen een basisinkomen én een betaalbore woning zonder hypotheek geven, omdat het geld aan de bomen groeit of zo.
Hoe kan je zo erudiet en belezen zijn, en toch zo weinig snappen van de wereld?