‘Met elke stap van de wetenschap hopen we het slachtveld van het lot te verkleinen, armoede op te lossen, pijn te voorkomen.” Deze woorden sprak dichter Leo Vroman in 1988, bij het 75-jarig jubileum van De Vereniging Het Nederlands Kanker Instituut. Ze slaan ook op het afgelopen jaar, toen gebeurde wat niemand durfde te dromen: de razendsnelle ontwikkeling van meerdere effectieve vaccins tegen corona.
Een reuzenstap was het, met een zevenmijlslaars. Nooit eerder werd in zo’n korte tijd een vaccin uitgedokterd, getest en massaal geproduceerd. Wie beseft hoe baanbrekend dit is? NRC kwam met een speciale bijlage over het wonder van de coronawetenschap, maar al snel ging het enkel nog over mogelijke zeldzame bijwerkingen, leveringsproblemen en patenten van farmaceuten.
Naast de dwingende realiteit van alledag wordt het zicht op deze unieke prestatie ook belemmerd door de ‘coronafilosofen’, zoals deze krant hen doopte: zij serveren een warboel van maatschappijkritiek, wantrouwen in de wetenschap en angst voor technologie. Rudy Kousbroek waarschuwde dertig jaar terug al voor „wandelaars die weigeren zich met kaarten in te laten en toch de mensheid de weg willen wijzen”.
Zo’n wandelaar is Marli Huijer, hoogleraar in de publieksfilosofie en voormalig Denker des Vaderlands. Zij vindt de poging om het virus uit te roeien – de hamer van Rutte – ‘masculien’. „Even met de hamer slaan en dan komt het weer goed. Maar dat weten we helemaal niet.” Volgens haar moeten we nadenken over diepere vragen: „Hoe ga je om met het noodlot, pech en geluk?”
René ten Bos, hoogleraar filosofie en ook voormalig Denker des Vaderlands, is de tweede wandelaar. Hij beschouwt de coronamaatregelen als „fascisme zonder fascisten”.
De derde wandelaar is Hans Achterhuis, de beminnelijke eerste Denker des Vaderlands. Hij wandelt wél met een kaart. De emeritus hoogleraar techniekfilosofie wordt „misselijk” van filosofen die een hekel hebben aan techniek (Knack, 27 januari 2021). „Techniek kun je nooit tegenhouden. Je kunt enkel nadenken over de richting.” Tegelijk heeft hij kritiek op de vrienden van de vooruitgang die denken dat door technologie „alles vanzelf wordt opgelost en we vrolijk kunnen doorgaan”. Als de interviewer hem wijst op het succes van de coronavaccins, schiet Achterhuis in de lach. „O ja? Het virus is ons voorlopig nog te vlug af, met zijn nieuwe varianten.”
Plattelandsdokter Jenner
Wij denken niet dat je met technologie álles oplost – laat staan vanzelf en wel meteen. Maar soms, zoals nu, gaat het verdomd snel. Historisch besef maakt de vooruitgang tastbaar. Neem pokken, eeuwenlang een vreselijke ziekte en een belangrijke doodsoorzaak bij kinderen. Artsen hadden geen idee wat ze moesten doen. Maar de Britse plattelandsdokter Edward Jenner viel iets op: melkmeisjes kregen minder vaak pokken. Hij vermoedde dat de meisjes via de uiers van de koe in aanraking kwamen met ‘organismen’ – virussen waren nog niet ontdekt – die zorgden voor koepokken. Zouden deze organismen hen beschermen tegen echte pokken?
In 1796 begon hij aan een experiment. Jenner maakte een sneetje in de huid van de achtjarige zoon van zijn tuinman en entte hem in met de pus van een pokpuist van een koe. De jongen kreeg milde symptomen. Zes weken later gaf Jenner hem een inenting met ‘echte’ pokken. De jongen werd niet ziek. De inenting met koepokken had hem resistent gemaakt. Jenner stuurde een artikel over zijn bevinding naar de Royal Academy. Hij kreeg het terug met de opmerking dat hij zijn reputatie niet te grabbel moest gooien met ongefundeerde koeienkuren.
We nemen het de koninklijke academici niet kwalijk: de vondst van Jenner tart elk voorstellingsvermogen. Een dokter die een kind doelbewust ziek maakt om het te beschermen tegen ziekte? Die pus van zieke koeien in een onschuldig kinderarmpje ploft? Dat is beestachtig. Tegennatuurlijk. ’s Werelds eerste vaccin druiste in tegen elke intuïtie.
De antivaxers kwamen ook al snel. In 1805 publiceerde de arts William Rowley een venijnig pamflet. Hij kwam ook met vreemde verhalen. Zo kende hij iemand die na vaccinatie een koeienkop had gekregen, een ander was gaan loeien en er was er een die op handen en voeten ging lopen. Later kwamen er nog bokkige demonstraties, waarbij een strooien pop die dokter Jenner moest verbeelden, in brand werd gestoken.
Jenner voerde onverstoorbaar campagne voor zijn idee en zorgde voor een van de grootste doorbraken in de geneeskunde. Het zou nog zo’n twee eeuwen duren voordat de ziekte geheel was overwonnen.
O, mijn God! Wauw!
De Amerikaanse epidemioloog William Foege bedacht een plan om pokken wereldwijd uit te roeien: een grootschalig programma met vroege opsporing en vaccinatie rond de bron. In 1980 verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie de wereld pokkenvrij. Wauw!
Wetenschappelijke en technologische doorbraken gaan gebukt onder hun eigen succes. Wat gisteren nog baanbrekend was, nemen we vandaag voor lief. De Amerikaanse komiek Louis C.K. hoonde het geklaag van vliegtuigpassagiers: het internet doet het niet, het toestel moet even wachten op de taxibaan. „En? Wat gebeurde daarna?”, vraagt hij. „Vloog je door de lucht als een vogel? Je vliegt! Dat is verbijsterend! Iedereen op elke vlucht zou moeten roepen: O, mijn God! Wauw!”
Ook het coronavaccin heeft last van de vloek der gewenning. De ontwikkeling is echter sensationeel: enkele weken na de uitbraak kenden wetenschappers het volledige genoom van SARS-CoV-2, tot op de laatste letter. Enkele dagen later was de code voor het mRNA-vaccin al klaar. Kennis werd gedeeld en schoot de hele wereld over. Zonder internationale samenwerking hadden we dit nooit klaargespeeld.
Vijf jaar geleden trouwens ook niet. De RNA-technologie schoot tekort. De ‘lichtsnelheid’ waarmee de doorbraken elkaar nu opvolgen, verandert de toekomst van de vaccinwetenschap, aldus Nature. Behalve een rampjaar was 2020 een wonderjaar, concludeerde NRC terecht in de wetenschapsbijlage.
Volgens viroloog Jaap Goudsmit zijn we zelfs – vanuit het Holoceen – een nieuw tijdvak binnengewandeld: het Immunoceen. En we wandelen mét kaart. Steeds beter slagen we erin ons „te beschermen tegen aandoeningen die onze levensverwachting en de kwaliteit van leven negatief beïnvloeden”.
Sinds pokkendokter Edward Jenner is kennis over ziekte en genezing enorm toegenomen. Virussen werden in 1898 ontdekt; de chemische structuur van dna gaf zich prijs in 1953. En na decennia van moleculair en celbiologisch onderzoek kwam in 2013 de triomf van immuuntherapie tegen kanker. Dit is de belangrijkste ontwikkeling sinds chemotherapie. Immuuntherapie richt zich niet op de tumor, maar op het activeren van het afweersysteem – „met goede en soms zelfs spectaculaire resultaten”, schrijft het kankerinstituut Antoni van Leeuwenhoek. Met uitleg en animatie.
En dat is nog maar het begin. Wat mogen we nog verwachten? Vorig jaar ging de Nobelprijs voor Scheikunde naar Jennifer Doudna en Emmanuelle Charpentier, pioniers op het gebied van de Crispr-Cas-techniek, een moleculaire schaar waarmee we heel nauwkeurig en gericht kunnen knippen en plakken in de genen van plant, dier en mens. We kunnen er meer ziektes mee behandelen. Deze supertechniek met haar ondoorgrondelijke naam (in de volksmond: de Kris-Kras) heeft nu ook een biografie gekregen: De codekraker – Het revolutionaire dna-onderzoek van Nobelprijswinnaar Jennifer Doudna.
Hoezo hoogmoed?
De biograaf Walter Isaacson rangschikt Crispr-Cas bij de drie grote revoluties van de moderne tijd: atoom, bit, gen. Albert Einstein, Steve Jobs, Jennifer Doudna. De laatste staat symbool voor alle biochemici en moleculair biologen die gewerkt hebben aan de ontwikkeling van deze wonderbaarlijke techniek, nog pril en omgeven door onzekerheden over de toepassingen – met de belofte van een grote vooruitgang. De mogelijkheden van de nieuwe techniek, schrijft Doudna, „worden slechts beperkt door onze collectieve verbeelding”.
De coronafilosofen rillen vast bij zoveel technologische hoogmoed. Maar zij miskennen de wetenschappelijke krachtpatserij van gisteren en geringschatten die van morgen. Pokken hebben we uitgeroeid met primitieve middelen. De technologie van vandaag kan onvergelijkbaar veel meer. Hoezo ‘hoogmoed’? Waarom roeien we straks niet ook malaria, gele koorts en ebola uit? In het Immunoceen wordt ook het leven van patiënten, lijdend aan sikkelcelziekte, de ziekte van Huntington en Alzheimer, aantoonbaar beter. Dankzij de wetenschap belanden degenen die lijden aan de sikkelcelziekte, en straks ook malaria of ebola, niet op ‘het slachtveld van het lot’.
Hidde Boersma is wetenschapsjournalist en documentairemaker. Maarten Boudry is wetenschapsfilosoof en publicist. Sebastien Valkenberg is filosoof en publicist. Jaffe Vink is filosoof en publicist. Marco Visscher is freelance journalist en spreker. Samen treden ze op als de ‘Bende van de Vooruitgang’. Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 12 juni 2021