(De Morgen, 16 okktober 2015)
Eerst klonk het verwijt dat geen hond naar het nieuwe Canvas-programma De Afspraak keek. Maar de enige aflevering die u allemaal gezien hebt, is diegene waarvan de VRT-bonzen en mediaminister Sven Gatz liever hadden dat u ze niet zag. Dat komt dankzij het Streisand-effect: pogingen om informatie te onderdrukken of verbergen, werken als een krachtige aandachtsmagneet. De Afspraak nodigde maandag de jihadist Younes Delefortrie uit in de studio, een blanke bekeerling die het na enkele weken verblijf in het kalifaat voor bekeken hield, maar niets aan radicale ideeën heeft ingeboet. De man mocht zelfs zijn nieuwe boek promoten. De ventielklep van de Vlaamse onderbuik, ook wel bekend als ‘Twitter’, begon meteen vervaarlijk te fluiten. Wie geeft nu een forum aan zo’n knettergekke kerel? Gratis reclame voor ISIS! En met ons belastinggeld!
De VRT-hoofdredactie liet het fragment in allerijl van de website halen en kapittelde haar eigen redactie van De Afspraak in een officiële mededeling. Dat had wellicht niet enkel met de steekvlammetjes op sociale media te maken, maar ook met druk van minister Sven Gatz, die vandaag dreigt met een “aangescherpte beheersovereenkomst” naar aanleiding van dat interview. De uitzending zou niet voldoen aan de “journalistieke normen” van de VRT en geen context en duiding gecreëerd hebben. Nu kan je beslist wat afdingen op de manier waarop Younes werd ontvangen. De redactie had meer afstand kunnen scheppen, bijvoorbeeld door hem niet met de gebruikelijke egards in de studio te ontvangen. Dat Bart Schols zijn gast aimabel tutoyeerde en met diens versbakken boek zwaaide, wekte de indruk dat we in een doordeweekse “auteur promoot boek” rubriek waren aanbeland, waar deze extremist duidelijk niet thuishoort.
Voor dat soort bedenkingen haal je echter het kanonnengeschut niet boven. Kennelijk was het de VRT-hoofdredactie (of Gatz) ook niet om die omkadering te doen. De uitzending bevatte volgens hen “een aantal uitspraken die strijdig zijn met democratische waarden”. Dat krijg je natuurlijk weleens, als je een gesprek voert met iemand die onze democratische waarden totaal verwerpt. De steen des aanstoots was dus dat De Afspraak überhaupt een jihadi aan het woord liet. In zijn duiding achteraf was hoofdredacteur Luc Rademakers nog explicieter. De studiogast had “meer nood aan medische hulp dan aan media-aandacht”. Zo iemand in de studio uitnodigen is dus al een deontologische blunder.
Ik kan me geen betere illustratie bedenken van het fenomeen dat ik in het laatste hoofdstuk van mijn nieuwe boek lllusies voor gevorderden bespreek: het merkwaardige onvermogen van westerse intellectuelen om zich in te leven in gedachtengoed dat mijlenver af staat van het hunne, en hun neiging om aanhangers van dat gedachtegoed als ‘geestesziek’ of ‘gestoord’ af te doen. Ook in het interview zie je hoe Bart Schols hem in die richting probeert te duwen, als een getroebleerde ‘eenzaat’ met jeugdproblemen. Iemand gek verklaren, is echter een vorm van intellectuele luiheid, een excuus om geen verklaring te hoeven zoeken. De religieuze beweegredenen die fundamentalisten zelf aandragen, zo denken veel seculiere intellectuelen, kunnen hoe dan ook niet de ware zijn. Dan zoeken ze eerst krampachtig naar onderliggende oorzaken als frustraties, achterstelling, uitsluiting of racisme. Die laatste stoplap is in het geval van deze blanke bekeerling niet aan de orde, dus dan blijft alleen nog de geestesziekte en de traumatische jeugd over.
Dit interview biedt net een zeldzame inkijk in de mentale huishouding van een jihadist. In plaats van de zoveelste “expert” aan het woord te laten die in de plaats van extremist uitlegt wat hem “werkelijk” drijft, is het veel leerzamer om naar de kronkels van de extremist zelf te luisteren. En om te horen hoe zo iemand de psychologische speculaties over zijn jeugdproblemen expliciet ontkent. Jihadisten hebben geen aantoonbaar motief om te liegen over hun beweegredenen. In tegendeel, ze zijn altijd bereid om hun absolute Waarheid te verkondigen aan wie het maar wil aanhoren. Zij geloven dat ze de goddelijke plicht hebben om onze democratische samenleving omver te werpen, en die strijd door te zetten tot het kalifaat over de hele wereld uitstrekt, of tot ze allemaal de martelaarsdood sterven. Jihadisten hebben geen onfeilbaar inzicht in hun drijfveren, net zomin als u en ik, maar we moeten hun eigen uitspraken wel ernstig nemen. De uitspraken van Younes Delefortrie in De Afspraak zijn niet uit zijn duim gezogen, maar komen recht uit de catechismus van het jihadisme. Aanhangers van IS en andere jihadistische groeperingen geven heldere en doctrinaire antwoorden op de vragen die hen voorgelegd worden. Zet morgen een andere jihadi in De Afspraak, en je krijgt hetzelfde verhaal te horen.
Maar die boodschap is kennelijk te verontrustend. Veel gemakkelijker is het om Younes als “gestoord” weg te wuiven en monddood te maken, als iemand die niet vatbaar is voor een samenhangend gesprek. De historicus Frank Ankersmit liet hetzelfde optekenen over de terroristen die Charlie Hebdo vermoordden. Dat waren gewoon “volstrekte halve garen”, zoals elke samenleving er wel een bepaald promillage bevat. Het scherpzinnige besluit van deze gerenommeerde intellectueel: “Er lopen nu eenmaal gekken rond”.
Deze onwil om de ideologie van het jihadisme te begrijpen is niet alleen stuitend, maar ze is ook gevaarlijk. Als we het jihadisme willen bestrijden, dan moeten we weten hoe hun denksysteem in elkaar zit. De tienduizenden aanhangers van IS zijn niet gek: ze zijn gewoon besmet door een aantal gevaarlijke illusies over het paradijs, de eindtijden en de goddelijke plicht tot oorlog tegen ongelovigen. Eens je die bizarre premissen aanneemt en hun theologische posities begrijpt, wordt hun schijnbaar gestoord gedrag volkomen begrijpelijk. Als we onze maatschappij weerbaar willen maken tegen de verlokkingen van het kalifaat, moeten we ons ook met hun gedachtegoed durven confronteren.
Als er iets te gek voor woorden is, dan wel het verwijt dat De Afspraak radicalisering in de hand heeft gewerkt door een forum te bieden aan een gepatenteerde jihadist. Alsof moslimradicalen de VRT nodig hebben om in hun dagelijkse portie haatpraat te voorzien. Alsof een potentiële Syriëstrijder aan de lokroep van predikers op Internet kan weerstaan, tot het moment dat hij een van hen op de barkruk van een televisiezender van de smerige “koefrs” ziet zitten. In feite bewees De Afspraak ons een dienst, ondanks de ongelukkige omkadering. Door openlijk te tonen hoe een jihadi redeneert en gruwelijke misdaden vergoelijkt met theologische argumenten, gaan sommige ogen misschien open. Dat de VRT-bonzen die inkijk willen ontzeggen aan hun kijkers, mogelijk onder druk van de bevoegde minister, en dat ze boven de hoofden van hun redacties aan zelfcensuur doen, is schandelijk.