(Dit is een essay voor het tijdschrift van SKEPP, een uitgebreide versie van het artikel dat eerder in NRC verscheen.)
Wat wordt de volgende grote wereldgebeurtenis? Voorspellen is lastig, vooral als het over de toekomst gaat, zoals een Deens spreekwoord luidt. Maar één iets staat vast: wat er ook gebeurt, binnen de kortste keren zullen er samenzweringstheorieën opduiken die de officiële versie in twijfel trekken. Niet zomaar van een paar eenzame gekken, maar van grote groepen mensen. Het officiële verhaal is slechts een dekmantel voor een veel duisterder opzet, zullen zij beweren. Alles is in scène gezet, mainstream media houden ons voor de gek, machthebbers liegen zwart op wit. Zelfs als dat toekomstige wereldnieuws al een samenzwering bevat (zoals bij de aanslagen van 9/11 of Watergate), zullen complotdenkers met een samenzwering van de tweede graad afkomen: Richard Nixon was onschuldig en is erin geluisd door zijn vijanden; Al Qaeda had er niets mee te maken en de 19 terroristen waren ingehuurd door andere booswichten.
De afgelopen 20 jaar is er een explosie van onderzoek naar de psychologische, politieke en sociale oorzaken van complotdenken. Waar komt complotdenken vandaan? Waarom zijn sommige mensen vatbaarder dan anderen? Welke omstandigheden werken complotdenken in de hand? De belangrijkste vaststelling: complottheorieën zijn van alle tijden en iedereen is er vatbaar voor. Vandaag krijgen we de indruk dat complotdenken hand over hand toeneemt, maar daar is verrassend weinig bewijs voor. Als je er kranten op naslaat van de afgelopen halve eeuw, dan zie je dat complotdenken ongeveer stabiel bleef. Ook lang voor de opkomst van sociale media en televisie tierde complotdenken welig. In de middeleeuwen schoven mensen de Zwarte Dood in de schoenen van de Joden, die stiekem waterputten zouden vergiftigen. Ten tijde van de Romeinse keizer Nero deden allerlei complottheorieën de ronde over de grote brand van het jaar 64, die niet tegelijk waar kunnen zijn. Hadden de aanhangers van een vreemde sekte genaamd ‘christenen’ de brand gesticht? Of had Nero zelf de opdracht gegeven, om vervolgens de christenen de schuld te geven?
Psychologisch onderzoek wijst uit dat niemand immuun is voor complotdenken. Complotdenkers scoren doorgaans lager op ‘analytisch denken’ (en hoger op intuïtief denken), komen vaker uit socio-economische achtergestelde groepen en zijn vaker lager opgeleid, maar die correlaties blijven vrij zwak. Een universitaire opleiding biedt hoegenaamd geen bescherming tegen complotdenken, en er zijn talloze mensen die veel maatschappelijke status en controle genieten – ik denk aan een voormalige Amerikaanse president – die toch in allerlei bizarre complottheorieën geloven. Complotdenken is zo wijdverbreid dat, zoals de politicoloog Joe Uscinski schrijft, ‘iedereen in ten minste één of een paar complottheorieën gelooft’.
Complotten zijn écht
Waarom zijn samenzweringstheorieën zo wijdverbreid? Meest voor de hand liggend is natuurlijk het antwoord dat complotdenkers zelf geven: complotten bestaan écht. En daar zit natuurlijk een kern van waarheid in. Geen zinnig mens zal ontkennen dat mensen af en toe geheime coalities smeden om een doel te bereiken dat geen daglicht verdraagt. Geschiedenisboeken staan bol van zulke samenzweringen: de moord op Julius Caesar, de Oktoberrevolutie in Rusland, het Watergate-schandaal, recent nog de pieperaanval van Isräel tegen Hezbollah.
Zowat alle staatsgrepen, politieke moorden en revoluties uit de geschiedenis vallen onder de noemer ‘samenzweringen’ (verrassingsfeestjes voor verjaardagen strikt gezien ook, maar die zijn doorgaans niet ingefluisterd door duistere bedoelingen). Mensen zweren al samen tegen elkaar zolang er mensen bestaan. In de antropologie spreekt men van ‘coalitional violence’, waarbij mensen in groep samensmeden om anderen geweld aan te doen. Een verrassingsaanval op een ander stam bij het ochtendgloren is in die zin een ‘samenzwering’. Alles wijst erop dat zulk groepsgeweld, in het geheim gesmeed door een groep samenzweerders, schering en inslag was bij onze voorouders. Net zoals geheime plannen om een onpopulaire leider bínnen de eigen groep te vermoorden van de macht te verdrijven
Vanuit evolutionair oogpunt kan je daarom ook psychologische afweermechanismen tegen complotten verwachten, zoals de psycholoog Jan-Willem van Prooijen van de VU Amsterdam betoogt. Mikpunt zijn van een samenzwering kan immers erg funest zijn voor je biologische fitness, zoals Julius Caesar kan getuigen. Als een gevaar vaak voorkomt, generatie na generatie, dan ontwikkelt natuurlijke selectie er meestal een oplossing tegen. Iemand die op zijn hoede is voor mogelijke samenzwering tegen hem en zijn groep, en die zulke samenzweringen kan verijdelen voor ze tot voltooiing worden gebracht, zal meer kans hebben om te overleven en zich voort te planten.
Zoals bij veel andere gevaren, zijn de kosten van een verkeerde inschatting asymmetrisch. Het is minder gevaarlijk om je een samenzwering in te beelden die er niet is (vals positief) dan om een samenzwering te missen die er wél is (vals negatief). De psycholoog Randolph Nesse noemt dit het principe van de rookmelder: wie zo’n apparaat in huis haalt, wil bovenal dat het alarm slaat als er echt brand is, zelfs als we daarvoor af en toe een loos alarm moeten tolereren. Een overijverige rookmelder die afgaat bij een geurkaarsje of sneetje aangebrande toast is irritant, maar een rookmelder die zich in zwijgen hult bij een echte brand is catastrofaal. Natuurlijk moet je de goede balans vinden: je wil niet dat je rookmelder je elke nacht wakker maakt. Maar een lichte vorm van paranoia kan gezond zijn, evolutionair gesproken. Zoals Vito Corleone in The Godfather zegt tegen de verzamelde familiehoofden van de New Yorkse maffia, met niet mis te verstane ondertoon: ‘I’m a superstitious man. Als mijn zoon een jammerlijk ongeluk zou overkomen, zal ik sommige mensen hier aanwezig met de vinger wijzen.’
Als je voor de maffia werkt of in een autoritair regime, dan is paranoia behoorlijk adaptief. Despoten als Jozef Stalin, Mao Zedong en vandaag ook Vladimir Poetin cultiveren een ‘gezonde’ vorm van paranoia, omdat ze weten dat ze in een omgeving navigeren waarin zowel interne als externe vijanden op elk moment een mes in hun rug kunnen planten (zoals zij ook zelf talloze tegenstanders uit de weg ruimden). Bij de extreem paranoïde Stalin is de ironie dat hij in zijn politieke carrière misschien maar één man ooit vertrouwde, uitgerekend de laatste waarop je kon vertrouwen: Adolf Hitler. Die verraste Stalin compleet toen hij, ondanks het niet-aanvalspact uit 1939 van Molotov-Ribbentrop, toch onverwacht de Sovjet-Unie binnenviel tijdens operatie Barbarossa. Het illustreert de asymmetrische kost van valse positieven en valse negatieven: Stalin liet bij de minste zweem van een vermoeden partijgenoten en voormalige bondgenoten liquideren die wellicht nooit een complot hadden gesmeed, gewoon om het zekere voor het onzekere te nemen. Maar die ene keer dat hij iemand onterecht vertrouwde, bleek het bijna het einde van zijn politieke regime.
Een intellectueel zwart gat
De meeste hedendaagse complotdenkers geloven echter niet dat zij persoonlijk geviseerd worden door de samenzweerders. Als je gelooft dat 9/11 een inside-job was, of dat de maanlanding nooit heeft plaatsgevonden, ben je zelf geen slachtoffer van het complot, of hoogstens onrechtstreeks. Als je complotdenkbeelden wél persoonsgericht zijn, dan betreden we het domein van klinische paranoia en achtervolgingswanen. Maar de overgrote meerderheid van complotdenkers is mentaal gezond en lijdt niet aan een klinische geestesziekte. Er is volgens mij nog iets bijzonders aan complottheorieën dat los staat van hun psychologische en evolutionaire wortels: hun zelfbevestigende logische structuur. Voor een wetenschapsfilosoof zijn samenzweringstheorieën vreemde beesten: het zijn de enige theorieën die een gebrek aan bewijs voor zichzelf voorspellen, en zelfs de aanwezigheid van tegenbewijzen.
Dat zit zo. Als je een complot smeedt tegen iemand, wil je je plannen natuurlijk verborgen houden voor het slachtoffer in kwestie, en meestal ook voor anderen. Zelfs nadat je je snode plan hebt uitgevoerd, is het meestal verstandig om het deksel op de doofpot te houden, om repercussies, wraak of vervolging te vermijden. Dus als je vermoedt dat een groep mensen tegen jou samenzweert, zul je je niet laten afschrikken als de verdachten in alle toonaarden ontkennen, en als je niet onmiddellijk bewijzen vindt van hun kwaad opzet. Als je vijanden echt geslepen zijn, kunnen ze zelfs valse bewijzen fabriceren tegen je samenzweringstheorie, of bewijs dat in de richting wijst van een andere boosdoeners (een ‘valse vlag’) – allemaal om je op het verkeerde been te zetten.
Klinkt logisch allemaal, maar als je deze gedachtegang doortrekt, kan je erg diep in een konijnenpijp belanden. Zolang je binnen je complottheorie redeneert, kan je in principe elke schijnbaar tegenbewijs of gebrek aan bewijs afwimpelen: ‘Natuurlijk, dat is wat ze willen dat we geloven, zo doortrapt zijn ze wel!’ Een complottheorie kan altijd gered worden van weerlegging door de vermeende samenzweerders slimmer en machtiger te maken, of door de kring van samenzweerders te vergroten. Als iemand materieel bewijs vindt dat je theorie lijkt te weerleggen (zoals de brokstukken van een vliegtuig nabij het Pentagon op 9/11), kun je zeggen dat het daar doelbewust is neergeplant om ons op het verkeerde been te zetten. Als een ooggetuige je verhaal tegenspreekt, kan die persoon zijn omgekocht of afgedreigd. Als een grondig onderzoek door een krant of wetenschappelijke instelling geen sporen van je complot vindt, kan je vermoeden dat de onderzoekers zelf medeplichtig waren of opdracht kregen van hogerhand. Psychologen en politicologen die onderzoek doen naar complotdenken zijn wellicht de enige wetenschappers die door hun eigen onderzoekssubjecten (dus door complotdenkers) regelmatig worden beschuldigd van duistere medeplichtigheid.
Door dezelfde logica van achterdocht gaan complotdenkers vroeg of laat ook elkaar verdenken: toen de Franse journalist Thierry Meyssan in zijn complotboek over 9/11 stelde dat het Pentagon werd geraakt door een raket in plaats van een passagiersvliegtuig, gingen andere 9/11 complotdenkers hem ervan verdenken dat hij zelf een Deep State-agent was, die de opdracht had gekregen om twijfel te zaaien en complotdenkers in diskrediet te brengen. Nu het bizarre verhaal over Haïtiaanse migranten die huisdieren roosteren in Ohio helemaal uit elkaar valt, zijn er al complotdenkers zoals Eric Weinstein die insinueren dat het verhaal bewust is verspreid door machthebbers om dissidente stemmen in de val te lokken.
Dit kan gewoon irrationele koppigheid kijken, maar zulke ‘uitvluchten’ volgen wel naadloos uit de logica van complotdenken zelf. En het lastige is dat ze sóms redelijk zijn. Stel dat je nog in een vroege fase zit van onderzoek naar een mogelijke samenzwering (laat ons zeggen, de ontploffing van de Nord Stream pijpleiding). Dan laat je je beter niet te snel ontmoedigen, ook als je niet meteen aanwijzingen van kwaad opzet vindt. Als je materiële bewijzen vindt die in een bepaalde richting wijzen (hetzij de Russen of de Oekraïners of de CIA), dan moet je er rekening mee houden dat ze vervalst kunnen zijn door de échte dader om je op een dwaalspoor te zetten. Maar op welk punt moet je, rationeel gesproken, je favoriete complottheorie opgeven? Helaas is er geen heldere lijn die redelijke theorieën scheidt van regelrechte paranoia.
Complottheorieën zijn een soort ‘intellectuele zwarte gaten’, waarin argeloze mensen worden meegezogen en vast komen te zitten. Naarmate je dieper in zo’n zwart gat verzinkt, wordt het moeilijker om aan haar ‘zwaartekracht’ te ontsnappen. Bovendien voedt de ene samenzweringstheorie de andere. De beste voorspeller van geloof in één bepaalde samenzweringstheorie, zo stelden onderzoekers vast, is geloof in andere samenzweringstheorieën. Ook dat is binnen hun eigen wereldbeeld volkomen logisch. Als je eenmaal aanvaardt dat we op massale schaal werden voorgelogen over één historische gebeurtenis (bijvoorbeeld de maanlanding) en dat de samenzweerders nooit ter verantwoording zijn geroepen, dan is het redelijk om ook achterdochtiger te worden over andere ‘officiële’ versies van wereldgebeurtenissen. Waarom zouden we nog iéts geloven van wat we in de krant lezen?
De Samenzweringsgenerator
Door die zelfbevestigende logica is het bijzonder lastig om complottheorieën rechtstreeks aan te vallen: complotdenkers hebben altijd en overal een antwoord. Maar hoe weerbarstig ook, complottheorieën hebben een andere zwakke plek: voor elke gegeven complottheorie is het altijd mogelijk om andere en tegenstrijdige complottheorieën te bedenken, met andere booswichten en motieven. Neem de moord op John F. Kennedy. Handelde de schutter Lee Harvey Oswald alleen? Het is niet uitgesloten dat een machtige groep een Amerikaanse president uit de weg wilde ruimen. Maar wie dan? Een Gallup-peiling uit 2013 vroeg aan Amerikaanse burgers of ze geloofden dat Oswald alleen handelde, en indien niet, wie JFK dan écht had vermoord. Na een halve eeuw van speculaties en honderden boeken, films en artikelen die het officiële verhaal betwisten, krijgen we nog steeds een breed scala aan aangeduide booswichten: de maffia (13%), de federale overheid (13%), de CIA (7%), Cuba en Fidel Castro (5%), JFK’s eigen vicepresident Lyndon Johnson (3%), de Sovjet-Unie (3%), de Ku Klux Klan (3%), FBI-directeur J. Edgar Hoover (1%), en nog verschillende andere organisaties. Rond elk van deze daders kan je een afzonderlijk ‘zwart gat’ creëren, want voor geen enkele kan je met zekerheid hun onschuld bewijzen, als je ervan uitgaat dat ze sluw en machtig genoeg waren om hun sporen uit te wissen.
Om dit arbitraire karakter van complottheorieën te demonstreren, heb ik een volautomatische en interactieve Conspiracy Generator ontworpen voor de Leerstoel Etienne Vermeersch aan UGent. In drie eenvoudige stappen selecteer je de parameters van je complot uit een meerkeuzemenu (officieel verhaal, booswicht en motief), en binnen enkele seconden krijg je een sappige, onthullende, schokkende, maar toch (min of meer) plausibel klinkende complottheorie, netjes op maat gesneden. In plaats van complottheorieën rechtstreeks aan te vallen, proberen we duidelijk te maken hoe gemakkelijk en goedkoop het is om complottheorieën ineen te flansen over elke gebeurtenis, zelfs meerdere en tegenstrijdige theorieën.
De Samenzweringsgenerator volgt een ‘recept’ om complottheorieën te maken dat ik ontwikkelde in mijn academisch onderzoek. Dit recept voeden we aan GPT, dat vervolgens een samenzwering verzint met de parameters die de gebruiker uitkoos. Het recept gaat als volgt:
○ Verwerp het officiële verhaal. Wat de officiële versie ook is die mainstream media, wetenschappers of politieke elites aanhangen, dit is slechts een rookscherm, bewust door de ware daders opgetrokken. Als de officiële versie al een samenzwering bevat, zoals bij de aanslagen van 9/11, dan moet je een nieuwe samenzwering van de tweede graad bedenken, waarin het officiële ‘complot’ slechts een façade is. Wie de schuld krijgt in de officiële versie, is per definitie onschuldig.
○ Zoek anomalieën. Ga nu met een fijne kam door de officiële versie en zoek naar verdachte details of tegenstrijdigheden die ‘niet kloppen’. Vermits geen enkel verhaal ooit helemaal consistent en volledig is, zal je altijd anomalieën vinden. In deze fase stel je gewoon suggestieve vragen (just asking questions) zonder antwoorden te geven. Als verdedigers van het officiële verhaal geen pasklaar antwoorden hebben op al je vragen, heb je bewezen dat de officiële versie onmogelijk kan kloppen.
○ Verbind datapunten: In deze stap moet je ‘bewijs’ sprokkelen dat in de richting wijst van je (zelfgekozen) daders en hun snode plannen. Probeer creatief te zijn en smeed onverwachte verbanden tussen de gebeurtenis en de vermeende daders (GPT is hier vaak erg creatief in, zie hieronder).
○ Draai tegenbewijs om. Kan je niet voldoende bewijs vinden voor je samenzwering? Geen zorgen! Spin een verhaal waarbij de afwezigheid van tastbare bewijzen juist toont hoe zorgvuldig deze samenzweerders hun sporen hebben uitgewist. In dezelfde trant: schijnbaar ‘tegenbewijs’ kan door de samenzweerders zijn vervalst om heldhaftige waarheidszoekers zoals jij op het verkeerde been te zetten.
○ Put je tegenstanders uit. Critici zullen proberen om je anomalieën te verklaren en je verbanden te weerleggen. Geef niet op. Blijf vragen opwerpen en nieuwe anomalieën aanwijzen. Vroeg of laat zullen ze hun geduld verliezen en gaan ze je negeren, omdat het altijd meer tijd kost om een vraag te beantwoorden dan om ze te stellen. Zodra ze opgeven (of boos worden), confronteer hen: proberen ze iets te verbergen?
De Conspiracy Generator toont dat je nagenoeg altijd creatieve verbanden kan vinden tussen elk verhaal en elke denkbare boosdoener. Neem een onschuldig klinkend nieuwsverhaal over de geboorte van enkele bedreigde vleermuizen in een Weense dierentuin. Zou de Conspiracy Generator een verhaal kunnen spinnen waarin (bijvoorbeeld) de Tempeliersorde achter de schermen de touwtjes in handen hebben en hun motief is om (bijvoorbeeld) aan weermanipulatie te doen? Geen probleem! In het complotverhaal dat uit de generator rolt, lezen we dat het toch verdacht is dat vleermuizen ‘ondersteboven bevallen, waarbij ze een “hangmat” creëren met hun vleugels’. Want is ‘symbolisch ondersteboven hangen’ niet juist één van de initiatieriten van de Tempeliersridders? OK, maar hoe kunnen vleermuizen nu helpen om het weer te manipuleren? Aldus de generator: ‘Als zoogdieren die in staat zijn om weersveranderingen waar te nemen, zouden vleermuizen potentieel kunnen worden ingezet als levende barometers’.
Nog eentje: we starten met een onschuldig nieuwsverhaal over het nieuwe beleid van Korean Airlines om voortaan passagiers te wegen voor ze aan boord stappen. Als booswicht klikken we op de Fashion Icon Illuminati, een geheim genootschap geleid door Kim Kardashian. Hun snode plan? De manipulatie van humanitaire hulp. Zonder aarzelen verzint de Conspiracy Generator een verhaal waarbij de Fashion Icon Illuminati de mondiale perceptie rond lichaamsgewicht wil manipuleren. Passagiers wegen is een vorm van doelbewuste fat-shaming waarmee de samenzweerders de wereldwijde body positivity-beweging willen ondermijnen, om zo de ‘gewenste lichaamsnormen’ voor humanitaire hulp op te leggen. ‘Te dik? Pech, geen hulp voor jou!’ Maar waar is het bewijs voor dit vergezochte complot? Dat is het briljante: ‘De bewijzen zijn zo schaars juist omdat de Fashion Icon Illuminati zo doortrapt is en haar sporen heeft uitgevaagd.’ In een ander complotverhaal over een geheime groep genaamd Elvis Presley Poltergeists die kunstmatige voedselschaarste wil creëren, krijgen sceptici als volgt lik op stuk: ‘Als de wiegende beweging van Elvis’ heupen een arena vol aanbiddende fans kon hypnotiseren, waarom zouden zijn spectrale manipulaties hen niet ook voor de gek kunnen houden?’
Een epidemie van desinformatie
Bestaat het gevaar dat goedgelovige mensen in de onzin van de Conspiracy Generator trappen, ondanks de disclaimer onder elk verhaal? Het is niet onmogelijk, maar erg onwaarschijnlijk. De complotgenerator laat geen vrije invoer toe van daders en motieven (we willen niet dat antisemieten en racisten ermee aan de slag gaan), en de meerkeuzeopties die we aanbieden zijn, zoals je hierboven kan zien, bewust luchthartig.
De ludieke dimensie van de Conspiracy Generator kan echter een pedagogische troef zijn: als mensen dwaze complottheorieën leren doorprikken, zullen ze misschien beter in staat zijn om ze de ‘serieuze’ te doorprikken (waarvan sommige, eerlijk gezegd, niet veel minder absurd zijn, zie bijvoorbeeld theorieën over een platte aarde of over buitenaardse reptielen). Die strategie sluit aan bij het paradigma van mentale ‘inenting’ zoals psycholoog Sander van der Linden het ontwikkelde in zijn recente boek Immuun voor nepnieuws. In plaats van desinformatie en nepnieuws te bestrijden met eindeloze fact-checks en informatiecampagnes, willen Van der Linden en zijn collega’s vuur met vuur bestrijden. Ze stellen mensen bloot aan een verzwakte (dus makkelijk doorprikbare) vorm van nepniews, of aan de technieken die verspreiders van desinformatie hanteren. Zo ontwikkelden Van der Linden en zijn collega’s het interactie spel Bad News, dat mensen uitnodigt om zelf in de huid te kruipen van een malafide verspreider van nepnieuws, en maakten ze advertentievideo’s voor YouTube die mensen op voorhand waarschuwen voor de valkuilen van fake nieuws. Allemaal onder het motto: beter voorkomen dan genezen.
Samenzweringstheorieën, met hun unieke aantrekkingskracht en weerbaarheid tegen kritiek, lijken me uitermate geschikt voor zo’n indirecte aanpak. Door mensen bloot te stellen aan doorzichtige complottheorieën (een verzwakte vorm van het echte ‘virus’), leren ze de trukendoos herkennen. De Conspiracy Generator leunt ook dicht aan bij wat filosofen een reductio ad absurdum of bewijs uit het ongerijmde noemen. In plaats van een redenering direct aan te vallen, toon je aan dat ze, indien je ze ernstig neemt, tot absurditeiten leidt die we (hopelijk) allemaal verwerpen. Dat wil niet zeggen dat we complottheorieën tout court moeten belachelijk maken. Sommige theorieën zijn geloofwaardiger dan andere, en niemand kan bepalen waar precies de scheidingslijn ligt tussen gewettigd wantrouwen en regelrechte paranoia.
In zekere zin bewonder ik complottheorieën zelfs, met hun waterdichte logica en hun wonderbaarlijke behendigheid om aan tegenwerpingen te ontsnappen. Als ik mezelf in de juiste geestestoestand breng, dan kan ik het ‘gravitatieveld’ van zo’n intellectueel zwart gat zelf voelen. Zeker, ik twijfel er niet aan dat Lee Harvey Oswald alleen handelde, dat Neil Armstrong echt op de maan rondliep, en dat negentien kapers met stanleymessen de Twin Towers echt hebben neergehaald, maar niettemin kan ik me wel verplaatsen in het perspectief van de believers, ondanks alle rationele bezwaren.
In Eyes Wide Shut van Stanley Kubrick, die een duistere onderwereld schetst van macht en geweld, is een beroemde orgiescene waarin het hoofdpersonage (Tom Cruise) getuige is van een gemaskerde ceremonie waarin een jonge vrouw wordt geofferd. De Britse componist Jocelyn Pook schreef er een sinistere suite voor, waarin ze gezangen van Roemeense monniken achterwaarts afspeelt over een strijkerssectie. Als ik me onderdompel in die muziek, kan ik de aantrekkingskracht van complotwereld voelen: wat als het allemaal tóch waar is? Wat als een geheimzinnige cabal van machtige mannen achter de schermen de wereld bestuurt? Zouden we niet juist verwachten dat er geen spatje tastbaar bewijs voor is?