Het minder bekende – maar meer verraderlijke – broertje van de zelfvervullende voorspelling. Een valstrik waar brandweerlieden zich nooit in laten vangen.
Stel – een volstrekt hypothetisch scenario – dat er een uitbraak is van een gevaarlijk virus in een stad. Een wetenschapper maakt een model en waarschuwt: als we niets doen, vallen er binnen een maand duizend doden! De burgemeester, een vrouw van de wetenschap, besluit om meteen in te grijpen. De hele stad gaat voor vier weken op slot, en overal worden mondmaskers verplicht. Resultaat? Na een maand zijn er slechts tien doden gevallen.
Conclusie: die gekke wetenschapper was een paniekzaaier? Natuurlijk niet. Want juist door zijn alarmerende voorspelling, greep de burgemeester in en werd het ergste voorkomen. Ziehier de zelfweerleggende voorspelling, het minder bekende broertje van de zelfvervullende voorspelling (selffulfilling prophecy). Door slecht nieuws te voorspellen, zorg je ervoor dat mensen actie ondernemen, waardoor je eigen voorspelling niet uitkomt.
De zelfweerleggende voorspelling is de kwelduivel van elke politicus die preventief wil ingrijpen tegen een gevaar, zoals een dodelijk virus. Want als je beleid succes oogst, kun je er vergif op innemen dat er mensen zullen opstaan om te zeggen: ‘Zie je wel, die paniek was nergens voor nodig!’ Het is alsof je de brandweer belt omdat je frietketel in brand staat, en wanneer ze tijdig uitrukken en de brand blussen, komt je buurman over de haag schamperen: ‘Wel, waar is die brand nu? Dat smeulend vuurtje daar, noem je dat een brand? Allemaal paniek voor niets!’
Die denkfout zie je vooral bij de ‘coronasceptici’, de mensen die al maanden zeggen dat het virus niet veel erger is dan een griepje. Heel veel misvattingen over deze pandemie zijn terug te voeren tot het onvermogen om de preventieparadox te begrijpen. Om ‘tegenfeitelijk’ te redeneren, zoals filosofen dat noemen: niet over wat er gebeurde, maar over wat er gebeurd zou zijn indien we iets anders hadden gedaan.
Mensen verzetten zich bijvoorbeeld tegen de lockdowns door te verwijzen naar het aantal griepdoden in vorige jaren. Want voor de griep voeren we toch ook geen avondklok of lockdown in? Maar als je de baten van een lockdown (of andere maatregelen) wilt kennen, dan moet je niet kijken naar het huidige aantal coronadoden, maar naar hoeveel mensen gestorven zouden zijn als we geen lockdown hadden ingevoerd. Dat hadden makkelijk vijf of tien keer meer doden kunnen zijn. Want zelfs op het hoogtepunt van de eerste golf waren slechts enkele procenten van de bevolking besmet en had het virus nog enorm potentieel.
Zelfs hooggeleerde mensen begaan die denkfout. Een goed voorbeeld is wat hoogleraar en lockdown-scepticus Ira Helsloot eind maart zei in het tv-programma Op1: ‘Je moet toch een keer de vergelijking maken met een zware griepepidemie, die dezelfde letaliteit (dodelijkheid) heeft.’ Maar dat klopt voor geen meter (zie doden tellen). Bedenk dat er, zelfs met een drastische lockdown, al veel meer doden vielen dan tijdens het ergste griepseizoen. En dat terwijl slechts een fractie van de bevolking besmet raakte. Als we geen lockdown hadden ingevoerd, was het virus blijven woekeren en waren nog veel méér mensen gestorven.
Bij de tweede golf in het najaar hoorden we precies dezelfde denkfout. Een voorsmaakje kregen we in augustus in Antwerpen. Toen de besmettingen daar onrustwekkend toenamen, voerde Cathy Berx, de gouverneur van de provincie, een tijdelijke avondklok in. En juist omdat zij tijdig ingreep, zo wezen simulaties van de Universiteit van Hasselt uit, bleef het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames binnen de perken. Dus zeiden veel mensen achteraf: ‘Waar is die tweede golf nu? Die avondklok was nergens voor nodig!’
Maar in september begon het weer fout te gaan, toen in heel België. Helaas was er op dat niveau geen verstandige en doortastende bestuurder zoals Cathy Berx. In plaats van de maatregelen te verstrengen, gingen de Belgische en Vlaamse beleidsmakers ze juist versoepelen. Een hele maand lang stegen de curves steeds hoger en weerklonken de alarmkreten van virologen en intensivisten steeds luider. Als we nú niet ingrijpen, zeiden ze ten slotte in koor, dan dreigt ons gezondheidssysteem te imploderen. Dat zou betekenen dat artsen moeten beslissen welke patiënten ze wel en niet meer behandelen, door gebrek aan apparatuur en verplegend personeel. De politiek kon de druk niet langer weerstaan en ging de maatregelen opnieuw fors verstrengen. In ziekenhuizen was het in de daaropvolgende dagen en weken alle hens aan dek: de capaciteit werd opgeschaald, er kwamen noodhospitalen, gepensioneerde verplegers en artsen werden ingeschakeld, de reguliere zorg werd opnieuw opgeschort. De minister van Volksgezondheid regelde zelfs overplaatsing van coronapatiënten naar Duitsland.
De curves verbraken alle records van tijdens de eerste golf, maar bogen in november weer af, tot net onder de (opgeschaalde) maximumcapaciteit van de intensieve zorgen. En toen kwamen daar onvermijdelijk weer de sceptici: ‘Paniekzaaierij voor niets!’ Ook Rik Torfs, voormalig rector van de KU Leuven, tweette dat al dat gedoe over de ‘ineenstorting’ van het zorgsysteem toch een beetje overdreven was. Maar Torfs vergist zich. Het was juist dóórde drastische maatregelen dat een ineenstorting van ons zorgsysteem nipt werd voorkomen. Want dat was heel goed mogelijk geweest: als de curves nog een beetje in hetzelfde tempo door waren gestegen, dan hadden we de absolute maximumcapaciteit overschreden.
Bij deze een boude voorspelling: over enkele decennia zullen we dezelfde denkfout zien opduiken over klimaatopwarming. Naarmate we onze wereldwijde uitstoot terugdringen, zullen we wellicht de allerergste scenario’s van ongecontroleerde klimaatopwarming voorkomen. Als dat gebeurt, kun je er vergif op nemen dat onverbeterlijke klimaatsceptici zullen zeggen: ‘Zie je wel dat jullie alarmisten ongelijk hadden! De zeespiegel steeg maar een metertje, valt nog mee, toch? Al dat klimaatbeleid was weggesmeten geld!’ (MB)
(Een lemma uit ons boek Eerste hulp bij pandemie)