Mijn grootmoeder, die deze week haar 90e verjaardag vierde, heeft het nog bewust meegemaakt: de bevrijding van ons land in 1944. Beeld het u in: de geallieerden rukken op vanuit Frankrijk, veroveren dorp na dorp op de terugtrekkende Duitsers. In uw eigen stad maakt de Wehrmacht haastig aanstalten om te vertrekken. De tanks en vrachtwagens snellen door de straten, om nooit meer terug te komen. Iedereen voelt dat het einde nabij is, dat het een kwestie van tijd is vooraleer het Derde Rijk roemloos ten onder gaat. Op de Britse radio (streng verboden om naar te luisteren, maar wie maalt daar nog om?) hoort u dat Amerikaanse soldaten uw stad hebben bereikt. Hoort u daar in de verte al opgewonden juichkreten?
In een vlaag van euforie haalt u de Belgische driekleur tevoorschijn. U gooit het raam open en laat ze naar beneden hangen. Maar helaas, juist op dat moment dendert de laatste divisie van de Wehrmacht voorbij. De terugtrekkende Duitsers, gefrustreerd door de nakende nederlaag en de voelbare opwinding van de bevolking, schieten naar iedereen die alvast een voorschot neemt op het bevrijdingsfeest. U wordt doodgeschoten in uw eigen raam. Een uur later paraderen de geallieerden door de stad en barst iedereen uit in feestvreugde. Kan het nog tragischer?
Dat is ongeveer de situatie waarin we ons momenteel bevinden in deze pandemie. Al bijna een jaar zijn we van onze vrijheid beroofd, en tweeënhalf miljoen mensen ook van hun leven. Maar de redding is nabij en we ruiken de overwinning. Wat weinig wetenschappers een half jaar geleden durfden te denken, laat staan te beloven, is vandaag werkelijkheid: we beschikken over meerdere vaccins met zeer hoge effectiviteit, die zowel ernstige ziekte als (zeer waarschijnlijk) overdracht verhinderen.
Maar het virus is nog niet definitief uitgeteld. Politici lijken deze week uit de lucht te vallen, maar deze derde golf is de kroniek van een aangekondigd onheil. De opmars van de besmettelijker Britse (en Zuid-Afrikaanse) variant werd al sinds eind december voorspeld in de modellen van biostatistici en epidemiologen als Tom Wenseleers , Niel Hens en Nicholas Davies. De microbioloog Herman Goossens zag de bui al hangen in december vorig jaar. Dit is gewoon een schoolvoorbeeld van evolutie door natuurlijke selectie. Aangezien de Britse variant ongeveer 50% besmettelijker is, was het een kwestie van tijd tot hij het oude coronavirus zou wegdrukken (dat duurt ongeveer acht weken). De modellen voorspelden dat hij tegen eind februari dominant zou worden en dat is precies wat gebeurde.
Hoe hoog de huidige golf wordt, weten we nog niet zeker en hangt in grote mate van onszelf af. Optimistische experts voorspellen een bescheiden molshoop, uitgaande van de huidige maatregelen, omdat ze rekenen op gunstig weer en opgebouwde immuniteit, zowel door doorgelopen infecties als door vaccinatie. Als het overlegcomité dezelfde blunder had gemaakt als de regering-Wilmès in september (versoepelen bij stijgende cijfers), dan was een dramatische derde piek onafwendbaar. Aan die steen heeft men zich gelukkig geen derde keer gestoten. Wat je de regering wel kan verwijten, is dat ze de bevolking valse hoop gaf door haar de wortel van versoepelingen voor de neus te houden. Nauwelijks een maand geleden was de teneur nog dat de Britse variant in feite gewoon ‘hetzelfde virus’ was en dat we moesten ophouden met paniek te zaaien omdat mensen anders hun motivatie zouden kwijtspelen. De bevolking kreeg de indruk dat we vanaf 1 maart weer van alles zouden mogen.
Maar aangezien die variant een hogere besmettelijkheid heeft, wil dat per definitie zeggen dat – met behoud van dezelfde maatregelen en zonder gedragswijzigingen – het reproductiegetal een flink stuk omhoog gaat. Helaas hebben politici (en ook sommige medische experts) de afgelopen maand verzuimd om uit te leggen dat een besmettelijker mutant niet zomaar ‘hetzelfde virus’ is, maar wel een nieuw gevaar, een epidemie binnen een epidemie. Een besmettelijker mutant is zelfs gevaarlijker dan een dodelijker mutant. Dat volgt uit eenvoudige wiskunde: een variant die anderhalve keer zo dodelijk is na besmetting, kan bijvoorbeeld 1,5 mensen op honderd besmette personen doden in plaats van de huidige 1. Maar een variant die anderhalve keer zo besmettelijk is (zoals de Britse), kan finaal veel meer doden veroorzaken, simpelweg omdat veel meer mensen erdoor besmet raken. Hier speelt – alweer – het cruciale verschil tussen een lineaire toename en een exponentiële toename. Dat zie je vandaag in de cijfers. De huidige maatregelen volstonden om de verspreiding van het oude coronavirus in te dammen, want het reproductiegetal R daarvan zit al een tijdlang flink onder 1. Maar de R-waarde van de Britse variant zit er een flink stuk boven (nu rond 1.25), en het is helaas de Britse variant die vanaf nu de toon zet. Zonder de nieuwe mutanten was de epidemie bijna voorbij.
Als er iets het motivatiepeil van de bevolking keldert, dan zijn het doorgeprikte illusies. De vraag is inmiddels niet meer of we bij het volgende overlegcomité kunnen versoepelen, maar of we wel of niet moeten verstrengen. Het uitblijven van versoepelingen voelt nu aan als een verstrenging, omdat we allemaal op versoepelingen hoopten, maar epidemiologisch klopt dat natuurlijk niet. Morgen gaan schoonheidsspecialisten, tatoeëerders en andere ‘contactberoepen’ opnieuw aan de slag – de naam zegt genoeg.
Een COVID-dode of besmetting vandaag is tragisch op dezelfde manier als het in 1944 tragisch was om door je raam doodgeschoten te worden door de terugtrekkende bezetter. Het was volkomen onnodig, als je nog even had doorgebeten. Natuurlijk, de bevrijding van COVID-19 gebeurt niet voor alle leeftijdsgroepen op hetzelfde moment, en onze overheid moet dringend grotere vaart maken met de vaccinatiecampagnes. Maar dat doet niets af van de kern van de analogie: als de redding nabij is, moet je de aandacht zeker niet laten verslappen. ‘You have to double down’, zoals Anthony Fauci zei. Je moet nog een extra tandje bijsteken.
De sterftekans door COVID-19 voor jonge en gezonde mensen blijft erg laag, maar miljoenen jonge mensen lopen wel langetermijnschade op, zoals uit steeds meer onderzoeken blijkt: schade aan hartweefsel, longen en andere organen, neurologische symptomen, en vooral extreme uitputting en vermoeidheid. Een studie van de London School of Hygiene and Tropical Medicine geeft bovendien aan dat de Britse variant niet alleen anderhalf keer zo besmettelijk is, maar ook 50% dodelijker. Stel je voor dat je vandaag alsnog besmet raakt met het coronavirus, en dat je een maand lang doodziek bent en een jaar later nog steeds niet hersteld (zoals tienduizenden Belgen die tijdens de eerste golf besmet raakten). Of nog erger: stel je voor dat je vader, moeder of grootouder morgen besmet worden en volgende maand doodgaan, zo rond het moment dat hun geplande prik in de agenda stond. Zou dat niet bijzonder tragisch zijn?
Ik wil mijn eigen grootmoeder van 90 – nog steeds kerngezond overigens – alvast die tweede bevrijding gunnen.
(Een lichtjes ingekorte versie verscheen in De Tijd)