Neem een willekeurig doosje pillen van de apotheker en bekijk de bijsluiter. Die zal u niet enkel vertellen waar de pillen goed voor zijn, maar ook welke onwenselijke bijwerkingen er zoal kunnen optreden. Bij veel medicijnen is dat een flinke lijst, genoeg om bij elke hypochonder het angstzweet te doen uitbreken. De enige pillen die geen bijwerkingen hebben, zijn de pillen die überhaupt géén werking hebben. Homeopathische pilletjes en middeltjes mag u slikken en zwelgen tot u een ons weegt: het gaat gewoon om geschud water of suikerbolletjes.
Maar hoe zit het met de nevenwerkingen van ons coronabeleid? Welke indirecte ravages worden aangericht door reisbeperkingen, horecasluiting, mondmaskerregels en lockdowns?
Epidemiologen spreken over ‘non-farmaceutische interventies’ tegen een ziektekiem. Net zoals pillen en medicijnen richten die schade aan. Ernstige schade zelfs. Mensen opsluiten in hun huizen zorgt voor een piek in eenzaamheid, depressie, kindermisbruik en huiselijk geweld. De economische recessie duwt duizenden mensen in de armoede en doet honderden kleine bedrijven en ondernemers over de kop gaan. Om nog maar te zwijgen van de ravage in de cultuur- en amusementssector en de dramatische leerachterstand in het onderwijs.
Toch is de stelling dat de ‘remedie erger is dan de kwaal’, zoals vier intensivisten deze week in NRC betoogden (1/2), een schromelijke vergissing. Om dat in te zien, moeten we zorgvuldig nadenken over wat er gebeurd zou zijn zónder die lockdowns en andere remedies. Tegenfeitelijk redeneren, zoals filosofen dat noemen.
In de eerste plaats zouden er natuurlijk veel meer (en jongere) coronadoden zijn gevallen. Lockdown-sceptici wijzen vaak op het aantal mensen dat stierf tijdens en na de lockdown, en zeggen dan: Valt nog mee, toch? Niet veel meer dan een flink griepseizoen! Maar wil je kosten en baten van een lockdown wegen, dan moet je niet naar het werkelijke aantal coronadoden kijken, maar naar het aantal doden dat zou zijn gevallen zónder de lockdown. Dat zijn er makkelijk vijf keer zoveel.
Virus zélf richt nevenschade aan
Dat de ‘kwaal’ niet zo erg lijkt, komt dus omdat je de remedie al hebt ‘geslikt’. Als de tandarts je een verdoving toedient om een tand te trekken, ga je haar ook niet halverwege de operatie zeggen: ‘Zeg dokter, die pijn valt best mee, waar was die verdoving eigenlijk voor nodig?’
Maar er zouden niet enkel veel meer coronadoden vallen. Wat ondergesneeuwd raakte in het debat deze week, is dat de maatschappelijke nevenschade juist erger zou zijn, niet minder erg. Wie gelooft dat met de opheffing van de lockdown ook de economische, sociale en maatschappelijke ellende ophoudt, houdt zichzelf voor de gek. De reden is eenvoudig: ook het virus zélf richt zware nevenschade aan.
Neem de economie. In de weken vóór de eerste lockdowns, vorig jaar, pasten mensen al massaal hun gedrag aan, zo blijkt uit gegevens over consumptiegedrag en mobiliteit. Ze gingen minder reizen, minder naar restaurants, minder consumeren, gaven minder feestjes en sommigen haalden toen al hun kinderen van school. Waarom? Omdat ze liever niet besmet wilden raken of anderen besmetten. In maart 2020, toen de meeste Europese landen overgingen tot een lockdown, was een zware economische en sociale opdoffer sowieso onvermijdelijk, met of zonder lockdown.
Ook in landen die nooit naar een klassieke lockdown grepen, zoals Zweden, ging de economie onderuit. Bovendien: zonder maatregelen ligt binnen de kortste keren de helft van je actieve bevolking thuis ziek in bed of in het ziekenhuis. Ook niet bevorderlijk voor je economische groeicijfers. En hoe meer het virus rondwaart, hoe minder de gezonde mensen zin hebben om op restaurant of café te gaan. Zoals de Belgische econoom Mathias Dewatripont het samenvatte: „Het virus doodt de economie, niet de lockdown”.
Virus zélf leidt tot zorguitstel
En dan de gezondheidsschade. De vier intensivisten schrijven dat de maatregelen leiden tot uitstel van reguliere zorg, maar het is juist andersom. Het virus zélf leidt tot uitgestelde zorg, door de ziekenhuizen te overrompelen, terwijl de maatregelen die nevenschade juist verkleinen. Geef het virus meer ruimte en je zal méér zorg moeten uitstellen, niet minder.
Filosoof Marli Huijer sprak over de psychische ravages van de maatregelen. Ze heeft gelijk, maar zonder lockdowns en andere maatregelen zou bijna iedereen een vader, moeder of grootouder hebben gehad die doodging of voor zijn leven vocht in een overrompeld ziekenhuis. Zou dat werkelijk tot minder stress en verdriet hebben geleid?
De hardnekkigste misvatting in deze crisis, schier even onuitroeibaar als het coronavirus, is het idee dat gezondheid en economie communicerende vaten zijn, dat beleidsmakers een afweging moeten maken tussen fysieke en mentale gezondheid. Talloze politici en ook sommige academici (zoals Ira Helsloot en Marli Huijer) hebben tegen strengere maatregelen gepleit om onze economie en ons mentaal welzijn te sparen. Maar zodoende geef je het virus vrij spel en zul je uiteindelijk nóg meer nevenschade veroorzaken.
Dat zie je duidelijk in internationale vergelijkingen. De landen die tijdens de eerste golf vroeg en doortastend optraden tegen het virus (Zuid-Korea, Japan, Taiwan, Nieuw-Zeeland) hadden het minste aantal doden en beleefden het snelste economische herstel. Economen stelden hetzelfde patroon vast bij de Spaanse griep in 1918-1919.
Versoepelbrigade is kortzichtig
Natuurlijk, iedereen is het erover eens dat een lockdown grote nevenschade aanricht. Minder dan het virus zelf, maar nog altijd veel schade. Maar hier is de finale ironie in dit verhaal: niemand bracht (en brengt) een hernieuwde lockdown dichterbij dan de versoepelaars die vinden dat de ‘remedie erger is dan de kwaal’.
In de zomer vormde zich in elk Europees land een soort ‘versoepelbrigade’, een los genootschap van mensen die vonden dat we moesten leren leven met het virus, in plaats van die mondmaskers, sociale bubbels en reisbeperkingen. Eind september heeft het Belgische filiaal van de versoepelbrigade de Belgische overheid zo stapelgek gekregen om de coronamaatregelen af te zwakken, juist toen de besmettingscijfers weer in de lift zaten.
Maar het punt is: die maatregelen dienden om een nieuwe lockdown te voorkomen! Door die kortzichtigheid heeft de versoepelbrigade haar eigen ergste nachtmerrie, een lange nieuwe lockdown, juist werkelijkheid doen worden. En daardoor heeft ze ook al die nevenschade, waarover ze zich volkomen terecht zorgen maakte, groter gemaakt.
Dat is een belangrijke les voor de derde golf die momenteel op ons afstevent, een gevolg van de besmettelijker Britse variant. Wie versoepelt ‘om de economie te sparen’, zal uiteindelijk zowel de economie als de volksgezondheid grotere schade berokkenen. De geplande versoepelingen in Nederland zijn bescheiden, maar ze blijven bijzonder riskant, zoals het OMT schrijft in zijn laatste rapport. Het risico is reëel dat je enkele dagen of weken later alsnog aan de noodrem moet trekken. En dan zal je die kortstondige vrijheid duur betalen. Want hoe hoger je de curves laat stijgen, hoe langer het duurt om ze weer naar beneden te krijgen. Dan krijg je én overrompelde ziekenhuizen én een grotere economische en sociale opdoffer. Vergis je niet: de remedie is erg, maar de kwaal zonder remedie is nog veel erger.
(Een bewerkte voorpublicatie van ons boek Eerste hulp bij pandemie. Van Achterafklap tot Zwarte Zwaan, verschenen in NRC op 6 februari 2021)