Het gaat beter dan ooit

De ‘nieuwe optimisten’, onder wie Ralf Bodelier en Maarten Boudry, vinden dat het maar eens afgelopen moet zijn met het pessimisme. De wereld stond er immers nog nooit zo goed voor als nu, dankzij ratio en de wetenschap.

DOOR HIDDE BOERSMA

Weer 137.000 mensen ontsnapt aan de armoede vandaag. Malariadoden in vijftien jaar gehalveerd. Minder kinderen dan ooit sterven voor het vijfde levensjaar.

Negen op tien mensen kan lezen en schrijven, een verdubbeling in zestig jaar.

Het hadden zomaar openingen kunnen zijn van kranten het afgelopen jaar, want het zijn allemaal vastgestelde feiten. Maar ze haalden de voorpagina’s niet. Integendeel, wie de kranten een beetje volgt moet denken dat het slechter gaat dan ooit. Orkanen die door klimaatverandering tot ongekende sterkte groeien, aanhangers van Islamitische Staat die in Syrië homoseksuelen van het dak gooien, en in het Witte Huis een gevaarlijk groot kind dat maar een druk op de knop verwijderd is van een nucleaire oorlog. De teneur van nieuwsberichten is in de afgelopen dertig jaar een stuk negatiever geworden, zo liet Amerikaans onderzoek van Georgetown University al in 2011 zien.

Een toenemend aantal wetenschappers, filosofen en denkers zet zich de afgelopen tijd af tegen het heersende pessimisme. Onder hen, die zich de ‘nieuwe optimisten’ noemen, bevindt zich de Zweedse historicus Johan Norberg, die in zijn boek Vooruitgang laat zien dat het op bijna alle vlakken beter gaat ooit. Er is minder honger, de levensverwachting is wereldwijd verdubbeld en zelfs het milieu is in veel rijke landen aan de beterende hand. Ook de Canadese psycholoog Steven Pinker behoort tot de nieuwe stroming. In zijn opus magnum Ons betere ik laat hij overtuigend zien dat de wereld door de eeuwen heen steeds veiliger wordt. Er zijn minder oorlogsdoden en minder moorden dan ooit, ook dan toen we nog jagers en verzamelaars waren. Misschien wel de bekendste ‘nieuwe optimist’ is de vorig jaar overleden Zweedse statisticus Hans Rosling, die beroemd werd met zijn enthousiaste TED-talks over hoe scheef ons beeld is van hoe het met de wereld gaat.

In het Nederlandse taalgebied is filosoof Ralf Bodelier een van de uitdragers van het optimistische gedachtegoed. Hij is de oprichter van World’s Best News, een stichting waarmee hij de media ervan probeert te overtuigen meer aandacht te besteden aan langjarige trends. ‘Nieuwsberichten richten zich op de negatieve uitzonderingen,’ zegt hij. ‘Maar mensen denken dat het de norm is en verliezen hoop en het geloof in de vooruitgang.’

De Vlaamse filosoof Maarten Boudry, schrijver van De redelijke optimistdat dit voorjaar verschijnt, vult aan: ‘Doemdenken en negativisme zijn schadelijk. Mensen vervallen ofwel in een moedeloos defaitisme, ofwel gaan denken dat een radicale omslag nodig is. Terwijl we juist op de goede weg zijn. Als we rationeel blijven denken dan behoort bijvoorbeeld extreme armoede in 2040 tot het verleden.’

De nieuwe optimisten zien zich als hoeders van de Verlichting. Ratio, wetenschap, en de kritische zoektocht naar de waarheid zijn pijlers waarop de verbeteringen van de afgelopen 200 jaar rusten, maar die staan de laatste tijd stevig onder druk, stellen ze.

‘De westerse wereld heeft zelfkastijding tot nationale sport verheven,’ zegt Boudry.

‘Het is van alle kanten bon ton om vraagtekens te zetten bij de zegeningen van de vooruitgang en de moderne maatschappij. Want leidt modernisering niet tot individualisering en dus tot eenzaamheid? En zorgt ons liberale economische model niet voor een tsunami aan burn-outs en verstikkende keuzestress? Hierdoor gaan mensen uiteindelijk ook de Verlichtingswaarden verwerpen die ons zover gebracht hebben.’

Bodelier en Boudry zien in de opkomst van het zogenaamde postmodernisme een belangrijke oorzaak van het verlies aan vooruitgangsgeloof. Die filosofische stroming die in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw opkwam, vraagt zich af of objectiviteit wel bestaat; is de kennis de we produceren niet het resultaat van onze cultuur en onze taal, en daardoor plaats- en tijdgebonden? Boudry: ‘De Verlichting plaatste zelfkritiek centraal, en met haar kritische reflectie op “onze’’ kennismethode is het postmodernisme eigenlijk een kind van de Verlichting. Maar wel een balorig kind. Het schoot door en begon te twijfelen aan het hele idee van een waarheid. Als je alles relativeert, dan uiteindelijk ook de Verlichting zelf. Dan zaag je de tak af waarop je zit.’ Volgens hem zijn wetenschap en de liberale democratie de enige manier om de wereld te blijven verbeteren:

‘Wetenschap en technologie worden nu graag als probleemveroorzaker gezien, bijvoorbeeld voor milieu en het klimaat. Maar zelfs als dat klopt, dan is het enkel diezelfde wetenschap die ons de oplossing zal brengen.’ Volgens hem moeten de nieuwe optimisten blijven uitdragen dat de Verlichting aan de basis staat van veel wat we bereikt hebben, zodat we op het juiste pad blijven. Het is precies een van Bodeliers doelstellingen met World’s Best News: met cijfers en grafieken te laten zien dat de behaalde vooruitgang echt is, dat het meetbaar is, en niet zomaar weg te relativeren valt.

Bodelier ziet dat vooral links in de val van het postmodernisme loopt. ‘Alle vooruitgang wordt weggerelativeerd of in twijfel getrokken,’ zegt hij. Het doet hem pijn te zien dat rechts plots het optimisme en vooruitgangsgeloof omarmt. ‘Opeens kapen conservatieven vrouwen- en homorechten, alsof ze aan hen te danken zijn, terwijl het juist progressieven zijn die er voor gevochten hebben. Zij zijn het die voorheen de verheffing en de vooruitgang predikten. Dat zouden ze weer meer moeten doen.’

Een veelgehoorde kritiek op de nieuwe optimisten is dat het leidt tot een laissezfairementaliteit: waarom zouden we maatregelen treffen, als het toch zo goed gaat? Het is een kritiek die Bodelier verre van zich werpt. ‘We hebben alle reden om optimistisch te zijn over het verleden, maar we kunnen niks zeggen over morgen. We zullen ons moeten blijven inspannen om de wereld beter te maken. Het nieuwe optimisme laat zien dat alle moeite die we er in stoppen ook daadwerkelijk effect heeft.’

(VPRO Gids – 16 januari 2018)