Placebo zonder prietpraat

Een geallieerd veldhospitaal tijdens de Tweede Wereldoorlog. Gewonde soldaten stromen binnen van het front, verminkt en met afgerukte ledematen, kermend van de pijn. De Amerikaanse anesthesist Henry Beecher heeft zijn handen vol, maar hij kampt met een ernstig probleem: hij zit door zijn voorraad morfine heen. Wat te doen? Soldaten aan het front kenden de wonderlijke effecten van deze substantie, en ze snakten ernaar wanneer ze het hospitaal binnenkwamen. Beecher waagde zich aan een experiment. Hij liet uitschijnen dat hij morfine toediende, maar in werkelijkheid gebruikt hij een gewone zoutoplossing. Een wanhoopspoging, maar het proberen waard? Tot zijn verbazing slaakten tot 40% van zijn patiënten een zucht van verlichting. De pijn werd verlicht net alsof ze echte morfine hadden gekregen.
De kracht van het ‘placebo-effect’ – zoals we dit verschijnsel nu kennen – wordt nog vaak onderschat. Suggestie kan ook genezen, zo schrijft Rosanne Hertzberger in haar column in NRC, en daarin heeft ze volkomen gelijk. Hoe kunnen we die zelfhelende werking van ons lichaam beter benutten? Met de diagnose van Hertzberger ben ik het eens, maar niet met haar remedie. Homeopathie aanprijzen, zoals ze voorstelt, lijkt me onverantwoord.
Een placebo-effect kan je niet op commando oproepen. Het vereist een zekere mate van geloof of oprechte verwachting. Indien Henry Beecher eerlijk had verteld dat hij door zijn morfine heen zat, was er van een placebo-effect geen sprake. Ik herinner me dat ik als kind homeopathische pijnstillers slikte, en daar echt een effect van ondervond. Maar vandaag zou me dat niet meer lukken: nu weet ik dat homeopathie onzin is, en dat die pillen helemaal niets bevatten. Weg placebo.
Sommige studies wijzen erop dat een placebo zelfs werkt als je erbij vertelt dat het een placebo is. Maar die zogenaamde ‘open placebo’ studies kampen met een methodologisch probleem. Het is onduidelijk of het echt tot de patiënten doordringt dat de pil helemaal niets doet. Wat de proefpersonen van de dokter te horen krijgen bij zo’n studie, gaat ongeveer als volgt: ‘Neem deze pil drie keer per dag. Er zit geen werkzame stof in, maar de ervaring leert dat ze toch werken. Dat heet een placebo-werking.’ Dat is een nogal dubbelzinnige mededeling. Weten mensen wel wat een ‘placebo’ precies is? Als er echt niets in zit, waarom vraagt de dokter dan om de pil stipt nemen? Die pil zal toch wel iéts doen, niet?
Hertzberger stelt voor dat artsen aan hun patiënten zeggen dat homeopathie “als aanvullende behandeling effectief is”. Dat is volgens haar geen leugen, maar het is hoogstens een halve waarheid. Niet de pil is effectief, maar de poespas errond. De pil kan eender wat bevatten, en eender hoe bereid zijn. Indien een placebo-effect zo makkelijk was op te roepen, dan zou ik u, lezer, de volgende remedie voorstellen voor uw lichamelijke kwaaltjes. Knip dit stuk uit de krant en houdt het tegen de getroffen plek, als een kompres. Geloof me, het is echt “effectief”! En dat zou het inderdaad zijn, als u het maar geloofde. Maar NRC-lezers zijn niet zo naïef, en daarom zal mijn remedie niet werken.
Als de patiënt niet echt gelooft dat geschud water iets doet, dan is er geen placebo-effect. Dus moeten we de patiënt blaasjes wijsmaken? Dat kan, maar precies dan wordt het gevaarlijk. Wat als iemand met een ernstige aandoening op homeopathie vertrouwt ten koste van echte geneeskunde? Hertzberger erkent het gevaar, maar zegt dat we gewoon beter moeten samenwerken met de homeopaten en erop toezien dat er geen “ernstige schade optreedt”.
Maar zo werkt geloof niet. Illusies hebben soms nare nevenwerkingen. Eens je gelooft dat geschud water je verkoudheid kan genezen, waarom dan niet je longontsteking of kanker? Geschud water heeft magische krachten of het heeft die niet. In een Brits undercoveronderzoek klopt iemand bij de homeopaat aan voor advies over een reis naar de tropen. Alle tien van de geraadpleegde homeopaten raadden geschud water aan ter bescherming tegen malaria. In een gelijkaardig onderzoek van EOS Magazine gaven 5 op de 8 homeopaten hetzelfde advies. Niet homeopathie zelf, maar het geloof erin, kan de gezondheid ernstige schade toebrengen.
Patiënten vertellen dat homeopathie “effectief” is, is de waarheid geweld aandoen. En mensen illusies aanpraten, is onverantwoord en paternalistisch. Is er dan geen goede manier om van het placebo-effect te genieten? Toch wel. Hier is wat veel mensen vergeten: een placebo-werking is niet exclusief voorbehouden aan kwakzalvers. Elk medicijn en elke therapie heeft een placebo-bonus, bovenop de effectieve werking. Het verschil is gewoon dat geschud water enkeleen placebo-werking kan hebben.
Neem anti-depressiva. De werking daarvan is grotendeels placebogeen, zoals Hertzberger terecht schrijft. Maar een dokter die zegt dat de effectiviteit van Prozac is bewezen, vertelt geen leugen, in tegenstelling tot een dokter die hetzelfde zegt over geschud water. Onderzoek wijst uit dat grote pillen beter ‘werken’ dan kleine pillen, en felgekleurde beter dan witte.  Allemaal placebo natuurlijk, maar waarom zouden we daar niet op inspelen? Laten we pillen  op de juiste wijze verpakken, en therapie op de juiste wijzen inkleden, zodat we het placebo-effect maximaal kunnen benutten. Maar laten we wel zorgen dat er iéts in onze pillen zit. Anders liegen we de patiënt voor. 
(Ingekorte versie in NRC Handelsblad, 2/10/2017)