Kent u het wondermedicijn Obecalp? Een zekere dr. Herbert Kuppermann ontwikkelde het middel aanvankelijk tegen kwaaltjes die gepaard gaan met de menopauze. Maar tot zijn eigen verbazing, ontdekte hij dat Obecalp ook remedie is tegen een waaier aan andere klachten. Eigenlijk moeilijk om iets te bedenken waar Obecalp niet tegen helpt. Bovendien bestaat het middel in eenvoudige pilvorm en is het volkomen veilig.
Slechts één bijwerking: bij sommigen veroorzaakt het wantrouwen in de geneesheer die het voorschreef. Obecalp is ‘placebo’, achterwaarts gespeld. Suikerwater, capsule met kapsones. Loog dr. Kuppermann zijn patiënten voor toen hij ze met fraaie praatjes en een doosje Obecalp naar huis stuurde? Niet helemaal. Het middel verlichtte echt klachten. Eén ingrediënt moest de patiënt echter zelf toevoegen: geloof. De geheime formule van het beroemde placebo-effect. Als de patiënt gelooft dat een medicijn werkt, dan kan de ordinairste suikerpil wonderen verrichten.
Maar daar knelt het schoentje. Geloof heeft geen chemische formule, en het is niet eenvoudig te bereiden. Filosofen weten dat wij onze overtuigingen niet zelf kiezen; zij dringen zich aan ons op, als ongenode gasten. Schrijft de apotheker u straks Obecalp voor, zult u dan nog steeds geloven dat de pillen werken? Eens je kennis hebt opgedaan, kun je die moeilijk ongedaan maken. De wetenschap dat Obecalp gewoon een veredelde suikerbol is, zal je blijven achtervolgen.
Geloofsonwillekeur
Dat principe van ‘geloofsonwillekeur’, zoals ik het noem in mijn boek Illusies voor gevorderden, is vrij onwrikbaar. Probeer de volgende keer dat u barstende koppijn heeft eens in de magische kracht van een glas kraanwater te geloven. Knap lastig. Er zit geen schakelaar in ons brein waarmee we onze overtuigingen bewust kunnen bedienen.
De etnoloog Peter Jan Margry brak in NRC een lans voor alternatieve geneeswijzen. De werkzaamheid van homeopathie en acupunctuur is bijzaak, stelt de professor. Hij hekelt de „polariserende” rol van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, die alle alterneuterij als onzin afschrijft. Margry pleit in het alternatieve circuit voor een „heldere indeling” tussen heilzame en gevaarlijke geneeswijzen. Dat klinkt billijk en pragmatisch, maar het loopt al snel op de klippen. De werking ervan is gebaseerd op het placebo-effect, en het placebo-effect vereist oprecht geloof. Niet alleen is het onmogelijk je eigen illusies te kiezen, maar illusies hebben ook de neiging om zich in ons denken te vertakken en tot schadelijke neveneffecten te leiden, zelfs als ze aanvankelijk onschuldig lijken.Ook een verstokte scepticus zou baat kunnen hebben bij het placebo-effect. Moeten we onszelf kwellen met de waarheid, als diep geloof in een illusie onze pijnen kan verlichten? De kracht van het placebo-effect is soms verbluffend. De arts Henry Beecher, die werkte in een veldhospitaal tijdens de Eerste Wereldoorlog, behandelde zijn gewonde soldaten soms met een gewone zoutoplossing als hij door zijn voorraad morfine heen was. Tot zijn verbazing was er nauwelijks verschil: zodra hij de naald in hun arm zette, slaakten de zieltogende soldaten een zucht van verlichting. Hun rotsvaste geloof in de wonderen van die nieuwe pijnstiller had hen gered.
Minder onschuldig
Neem homeopathie. Niets is onschadelijker dan een suikerbolletje of een paar druppels water, kundig geschud in een homeopathische fabriek. Een homeopathisch medicijn bevat geen enkele werkzame stof, dankzij de absurde verdunningsgraad, en is daarom vrij van bijwerkingen. Wat een verschil met reguliere geneesmiddelen! Zullen we dan maar allemaal geschud water slikken, en ondertussen de Vereniging tegen de Kwakzalverij verbieden, in de hoop dat we het binnenkort allemaal gaan geloven ook? Wie wil immers niet van de weldaden van het placebo-effect genieten? Maar de illusie van homeopathie is minder onschuldig dan ze lijkt. In undercoveronderzoek van de Britse journalist Simon Singh blijkt dat tien van de geraadpleegde homeopaten geschud water voorschreven voor een tropenreis, ter bescherming tegen malaria. Levensgevaarlijk. Maar waarom zouden ze niet?
Alternatieve geneeswijzen kunnen echt heil brengen, maar het placebo-effect waaruit ze hun kracht putten, stoelt op illusies. Die zijn niet onschuldig, maar leiden vaak tot roekeloos, gevaarlijk en schadelijk gedrag. Toch hoeven we niet van de wonderen van het placebo-effect verstoken te blijven. Ook echte medicijnen, waarvan werkzaamheid is bewezen, genieten van een placebo-bonus. En je hebt er niet eens schadelijke illusies voor nodig. Is dat niet het beste van beide werelden?Als je eenmaal gelooft dat geschud water magische krachten heeft, waarom zou je dan ophouden bij griep en verkoudheid? De ene illusie volgt naadloos uit de andere. Idem voor de patiënt. De positieve ervaring met het ene suikerbolletje sterkt het vertrouwen in het andere. Homeopathie is niet schadelijk door wat erin zit, maar door het geloof dat wat erin zit, echt werkt. Die waarschuwing zou op bijsluiters moeten prijken. Het onderscheid van Margry tussen veilige en heilzame onzin houdt geen stand. Je kunt je geloof in homeopathie niet naar believen in- en uitschakelen, afhankelijk van de voor- en nadelen.
Alternatieve geneeswijzen kunnen echt heil brengen, maar het placebo-effect waaruit ze hun kracht putten, stoelt op illusies. Die zijn niet onschuldig, maar leiden vaak tot roekeloos, gevaarlijk en schadelijk gedrag. Toch hoeven we niet van de wonderen van het placebo-effect verstoken te blijven. Ook echte medicijnen, waarvan werkzaamheid is bewezen, genieten van een placebo-bonus. En je hebt er niet eens schadelijke illusies voor nodig. Is dat niet het beste van beide werelden?
(NRC, 2 oktober 2016)