‘De dodelijkste aanslag van 2017’. De titel van Ruud Goossens’ ‘Boeiende Tijden’ was wellicht bewust provocerend bedoeld (DS 23 juni). Goossens had het namelijk niet over ontploffende spijkerbommen of over vrachtwagens die door een mensenzee ploegen, maar over de brand in de Grenfell Tower, die naar schatting 80 doden eiste. Net zoals jihadi-terrorisme, aldus Goossens, ligt aan het Grenfell-inferno een ‘radicale ideologie’ ten grondslag, in dit geval het neoliberalisme van Margaret Thatcher, met zijn doorgeslagen privatisering en deregulering.
Goossens is niet de eerste die zich van bedenkelijke analogieën bedient als het over jihadi-terreur gaat, en zijn betoog is nog relatief subtiel. In een discussie over het relatieve aantal moslimextremisten in de terreurstatistieken wereldwijd, wierp politicus Youssef Kobo (CD&V) me op Twitter de volgende retorische vraag voor de voeten: ‘Noem me één jaar waarin het aantal slachtoffers door religieuze terreurdaden in Europa of de VS groter is dan het aantal slachtoffers in het Midden-Oosten en Noord-Afrika door westerse bombardementen.’ Die doden moest ik volgens Kobo meetellen, als we dan toch over ‘terrorisme’ wilden spreken. Nog anderen verwijzen naar bootvluchtelingen die Europa laat verdrinken in onze Middellandse Zee. Is dat aantal geen veelvoud van alle jihadi-aanslagen bij elkaar?
Collateral damage
De redenering klinkt eenvoudig en redelijk: wat uiteindelijk telt, is reëel leed, in dit geval dodelijke slachtoffers. Is het geen erg magere troost voor de nabestaanden om te horen dat de brand onbedoeld was of dat de doden in Syrië slechts collateral damage zijn? Maak een optelsom van het aantal slachtoffers, en je weet meteen wat de grootste ‘aanslag’ is van het jaar.
Toch doen intenties ertoe. Nalatigheid kan inderdaad immoreel zijn, maar er gaapt een enorme kloof tussen nalatigheid en doelbewuste moord. Iemand die alleen slachtoffers telt, en de intenties van de betrokken partijen buiten beschouwing laat, lijdt aan een ernstige vorm van morele bijziendheid.
Niemand heeft het drama van de Grenfell-toren bewust gewild, ook niet de aanhangers van de ‘radicale ideologie’ die Ruud Goossens met de vinger wijst. Alleen echte ‘radicalen’ zoals bij IS zouden mensen doelbewust in een gebouw opsluiten om ze levend te verbranden.
Achterafklap
Je kan zeker stellen, zoals Goossens argumenteert, dat de betrokken autoriteiten voldoende waarschuwingen hadden ontvangen in de richting van zo’n drama, waardoor ze een deel van de verantwoordelijkheid dragen. Het is terecht dat er morele verontwaardiging ontstaat over vormen van zware nalatigheid. Niettemin moeten we opletten voor de hindsight bias (in mensentaal: achterafklap), de neiging om voldongen gebeurtenissen te lezen als de onvermijdelijke uitkomst van eerdere oorzaken en beslissingen. Grenfell stond niet in de sterren geschreven. Net zo goed was er helemaal niets gebeurd, en hadden we nooit over de problemen met brandveiligheid in het gebouw gehoord. De schuldvraag van Grenfell hangt af van moeilijk controleerbare tegenfeitelijke (what if-)redeneringen over wat er zou gebeurd zijn als de brandregulaties anders waren geweest. Je kan risico’s indammen, maar een risicoloze wereld is een illusie.
Brute pech
Behalve de factor van schuldig verzuim, speelt hier ook veel brute pech. Door het prisma van de achterafblik, lijkt een drama als Grenfell haast onvermijdelijk, en de morele schuld van de verzuimers navenant groter. Intuïtief zoeken mensen achter een groot onheil een evenredig grote boosdoener. (Psychologen spreken overproportionality bias.) Een terreurdaad heeft een aanwijsbare dader, maar bij Grenfell is de schuld veel diffuser en onpersoonlijker, gespreid over verschillende betrokken partijen. (Heeft Goossens het aantal extra sterftegevallen door fijn stof meegeteld als ‘aanslag’?)
Ongeacht hoe je deze schuldvraag oplost, het gebruik van de term ‘dodelijkste aanslag’ – die de Grenfell-brand in dezelfde categorie plaatst als spijkerbommen en moordritten met vrachtwagens – klinkt als een smakeloze banalisering van terreuraanslagen, zelfs als Goossens dat zo niet bedoelt. Intenties doen ertoe. Het is geen toeval dat ons recht verschillende categorieën en strafmaten kent voor dood door verwijtbare ‘nalatigheid’ – zonder de intentie om te doden – en regelrechte ‘moord’.
Dezelfde morele standaarden zijn van toepassing op drone-aanvallen en bombardementen, door het Westen of andere partijen. Er is een hemelsbreed moreel verschil tussen iemand die probeert – maar misschien faalt – om burgerdoden zo veel mogelijk te vermijden, en iemand die probeert – maar misschien faalt – om zo veel mogelijk onschuldige burgers de dood in te jagen. Beiden kunnen ‘doden’ veroorzaken, maar de morele kloof kan niet groter zijn.
De morele rechtvaardiging van drone-aanvallen is een netelige kwestie, en hangt telkens af van de verwachte kosten en baten van de verschillende opties bij zo’n aanval, gewogen naar respectieve waarschijnlijkheden. En van de morele rechtvaardiging van het beoogde doel op zich. Er kan inderdaad sprake zijn van ernstige nalatigheid, wanneer bijvoorbeeld onvoldoende voorzorgen worden genomen om burgerslachtoffers te vermijden, of wanneer een andere en minder risicovolle militaire optie over het hoofd wordt gezien. Maar ook hier is het opletten geblazen voor de hindsight bias.
Hoe dan ook komt niets van dat alles ook maar in de buurt van een moordlustige fanaticus die met een rugzak vol explosieven en schrapnel naar een concert van een tieneridool gaat, om zichzelf daar tot ontploffing te brengen.
(De Standaard – 30/06/2017)
*******
NOOT:
Een toevoeging over de titel: klopt het dat de Grenfell-brand “niet in de sterren stond geschreven”, en ook minstens deels het gevolg was van “brute pech”? Een brand met een dergelijke catastrofale afloop (dus met grote aantallen mensen die in de toren gevangen zaten en omkomen) was inderdaad niet “onvermijdelijk”. Daar komt, naast schuldig verzuim, altijd brute pech bij kijken, en een ongelukkige “samenzwering” van omstandigheden. Er moet een brand ontstaan, in dit geval kennelijk door een defecte en van de markt gehaalde vrieskast (ook die worden nu onderzocht). Die brand moet vervolgens snel genoeg beginnen woekeren, op het slechtste denkbare moment (’s nachts). Vervolgens heb je die veiligheidsrichtlijn (‘stay put’) van het management, die halverwege het incident door de brandweer werd teruggeroepen, en achteraf noodlottig bleek. Mensen hadden kunnen vluchten via de brandtrap, maar velen bleven in hun appartement, conform de richtlijnen. Er lag ook brandbare rommel (matrassen etc.) in de traphal die de brandhaard wellicht heeft versneld. Nu is er veel kritiek op de afwezigheid van sproeisystemen, en de vraag of die hadden moeten geïnstalleerd worden tijdens de recente renovatiewerken, maar er is onenigheid onder experten of die iets zouden uitgehaald hebben voor dit type brand. Er is het slechte lokale management, de doofheid van de beheerder (KCTMO), het brandbare materiaal in de buitenkleding dat werd verkozen boven een veiliger maar duurdere alternatief, en de deregulatie in brandveiligheid die inderdaad indirect het gevolg is van Thatcheriaans neo-liberalisme, de deels ontblote gasleidingen die een mogelijke rol gespeeld hebben, de onduidelijkheid over de vraag of de brandalarmen gewerkt hebben… De GAG-actiegroep van de bewoners heeft herhaaldelijke en zeer concrete waarschuwingen de wereld heeft ingestuurd waarin ze de mogelijkheid van een catastrofe voorspelden, dus KCTMO draagt zeker een grote verantwoordelijkheid door schuldig verzuim. Maar ik blijf erbij: tegenfeitelijke redeneringen hierover zijn bijzonder precair, en de achteruitkijkspiegel genaamd ‘hindsight bias’ vervormt onze blik, zeker in de wetenschap van zo’n vreselijke afloop. Verander één van de bovenvermelde oorzaken (bv. de noodrichtlijnen en niet het buitenbekleding, of vice versa), en je kan een geheel andere afloop krijgen. En mijn centrale stelling was natuurlijk: zelfs in het slechts denkbare geval, waarbij alle morele verantwoordelijkheid terechtkomt bij één persoon of een kleine groep (KCTMO), gaapt er nog altijd een morele kloof met doelbewuste moord (i.e. terrorisme).
